WARSZAWSKIE MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE WARSZAWSKIE MATERIAŁY 14 ARCHEOLOGICZNE Badania archeologiczne dziedzińca Arsenału Królewskiego oraz zespołu Kamienicy Raczyńskich w Warszawie pod redakcją Wojciecha Borkowskiego PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W WARSZAWIE Warszawa 2017 © Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie 2017 © Autorzy 2017 Redaktor wydawnictw PMA: Wojciech Brzeziński Redaktor serii: Wojciech Borkowski Redakcja tomu: Wojciech Borkowski Recenzenci tomu: prof. dr hab. Norbert Kasparek, dr hab. Hubert Kowalski Współpraca redakcyjna: Wojciech Brzeziński Redakcja językowa i korekta: Aleksandra Żórawska Redakcja techniczna: Jakub Borkowski Tłumaczenie streszczeń angielskich: Andrzej Leligdowicz Ilustracje, których autorstwo nie jest zaznaczone imiennie, są dziełem autorów tekstów Logotyp: Lidia Kobylińska Zdjęcia na ostatniej stronie okładki: Iwona Borkowska, Piotr Żurek – SAD Projekt okładki: Bożena Szydlik, Wojciech Borkowski Skład i łamanie: Bożena Szydlik Obróbka graficzna ilustracji: Andrzej Grzegorczyk, Bożena Szydlik Adjustacja: Dorota Grzegorczyk Korekta techniczna: Dorota Grzegorczyk Druk i oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk ISBN: 978-83-60099-82-7 Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa, tel. +48 (22) 50 44 800; e-mail: [email protected] Publikacja współfinansowana ze środków MKiDN w ramach projektu:„Wydanie książki pt. Badania archeologiczne dziedzińca Arsenału Królewskiego oraz zespołu Kamienicy Raczyńskich w Warszawie” współfinansowanego ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Ochrona zabytków archeologicznych (umowa nr 2124/17/FPK/NID) oraz z budżetu Samorządu Województwa Mazowieckiego (umowa nr 172/UMUW/06/2017/KP-DU-III/3152.1) Współpraca w realizacji projektu: SPIS TREścI Wojciech Brzeziński, Marzenna Zieleniewska-Kasprzycka Przedmowa ............................................................................................................. 7 CZĘśĆ I. Badania archeologiczne dziedzińca Arsenału Królewskiego Wojciech Borkowski Arsenał Warszawski. Z historii miejsca .................................................................................... 9 Warsaw Arsenal. The history of the place .................................................................................. 25 Zbigniew Polak, Marzenna Zieleniewska-Kasprzycka, Michał Hrynczyszyn Badania archeologiczne prowadzone na terenie dziedzińca Arsenału Warszawskiego w roku 2011 .............................. 27 Archaeological research conducted in the courtyard of the Warsaw Arsenal in 2011 ........................................... 38 Łukasz Maurycy Stanaszek Analiza antropologiczna szczątków ludzkich znalezionych na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego. 39 Anthropological analysis of human remains found in the courtyard of the Warsaw Arsenal .................................... 42 Wojciech Borkowski Artyleria i amunicja artyleryjska przechowywana w Arsenale Warszawskim w świetle znalezisk archeologicznych ................ 43 Artillery and artillery ammunition stored in the Arsenal of Warsaw, in the light of archeological finds .......................... 59 Jacek Borkowski, Wojciech Borkowski Rodzaje pocisków artyleryjskich i prochu magazynowane w Arsenale Warszawskim ........................................... 61 Varieties of artillery shells and gunpowder stored in the Warsaw Arsenal ..................................................... 68 Wojciech Krajewski Kule ręcznej broni palnej z badań na terenie Arsenału Warszawskiego ....................................................... 69 Bullets of hand firearms from research in the Arsenal area in Warsaw ........................................................ 75 Grzegorz Czajka, Magdalena Ruszkowska Militaria z XX w. odkryte w trakcie badań archeologicznych na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego. 77 20th century militaria discovered during the archaeological research in the courtyard of the Warsaw Arsenal .................... 86 Anna Lipiec Nowożytne naczynia szklane odkryte w trakcie badań archeologicznych na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego ................ 87 Modern glass vessels discovered during the archaeological research in the courtyard of the Warsaw Arsenal. 96 Maciej Widawski Monety z badań na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego .................................................................... 97 Coins from the archaeological research in the courtyard of the Warsaw Arsenal ............................................... 101 Monika Włoszek Naczynia gliniane z badań na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego .......................................................... 103 Pottery from the archaeological research in the courtyard of the Warsaw Arsenal ............................................. 107 Monika Włoszek Kafle z badań na dziedzińcu Arsenału Warszawskiego ...................................................................... 109 Stove tiles from research in the courtyard of the Warsaw Arsenal ............................................................ 120 CZĘśĆ II. Badania archeologiczne zespołu Kamienicy Raczyńskich w Warszawie Wojciech Wółkowski Historyczna zabudowa parceli przy nr hip. 1347 przy pl. Małachowskiego 2 i ul. Traugutta 6 i 8 w świetle badań architektonicznych .... 121 Historic building of the lot at number of mortgage 1347 at 2 Małachowski Square and 6 and 8 Traugutt Street in the light of architectural research ...................................................................................... 124 Andrzej Jankowski Badania Archeologiczne zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ....................... 125 Archaeological survey of the tenement houses’ complex at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ........... 130 Marzenna Zieleniewska-Kasprzycka, Michał Hrynczyszyn Kamienica Krasińskich przy pl. Małachowskiego 2 od XVIII do XX w. w świetle badań archeologicznych ...................... 131 Tenement house of Krasiński family at 2 Małachowski Square from the 18th to the 20th century in the light of archaeological research ................................................................................................ 137 6 SPIS trEśCI Piotr Artur Sobczak Pod Kręgiem Zodiaku – zespół kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ........................ 139 Under the Zodiac Circle – a complex of townhouses at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ............... 167 Anna Lipiec Zabytki szklane pozyskane w trakcie badań zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ............. 169 Glass artefacts from the research of a complex of tenement houses at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ...................................................................................... 196 Aleksandra Łyszkowicz Wyroby z kości oraz przedmioty wykonane z innych surowców, w tym organicznych, pochodzące z badań zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie .............................................................. 215 Bone artefacts and objects made of other raw materials, including the organic ones, derived from the research of the townhouse complex at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ................................ 223 Grzegorz Łyszkowicz Opracowanie zabytków metalowych pozyskanych w trakcie badań zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ..................................................................................... 225 Elaboration of metal artefacts found during the research of a complex of the tenement houses at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ..................................................................... 237 Andrzej Romanowski Monety odkryte w trakcie badań zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ............... 247 Coins discovered during the research of a complex of tenement houses at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ... 250 Ewelina Więcek Zabytki ceramiczne z badań archeologicznych zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ..................................................................................... 251 Pottery from the archaeological research of the tenement houses’ complex at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw. ...................................................................................... 260 Marcin Więcek Szklane zabytki farmaceutyczne pozyskane drogą archeologicznych badań zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie ..................................................................................... 271 Glass pharmaceutical historical objects acquired through the archaeological research of a complex of tenement houses at the corner of Traugutt Street and Małachowski Square in Warsaw ...................................... 280 Monika Włoszek Kafle, płytki ceramiczne i fragmenty architektoniczne pozyskane w trakcie badań archeologicznych zespołu kamienic na rogu ulicy Traugutta i placu Małachowskiego w Warszawie .............................................................. 287 Stove tiles, ceramic tiles and architectural fragments from a survey of a tenement houses’ complex at the corner of Traugutt Street