ÜÇ BOYUTLU YAZICILAR VE GELECEKTE YAR ATACAĞI OLASI FİKRİ HAKLAR ÇATIŞMALARI Mustafa Güney ÇALIŞKAN* * Patent Uzmanı, Türk Patent Enstitüsü, Patent Dairesi Başkanlığı. Mustafa Güney ÇALIŞKAN GİRİŞ Bu çalışmada, son birkaç yılda gündemde önemli bir yer tutmaya başlayan üç boyutlu (3D) baskı teknolojisinin gelecekte fikri mülkiyet hakları üzerinde ortaya çıkarabileceği etkiler incelenmeye çalışılmıştır. Geçmişi aslında 1980’lere dayanıyor olmasına rağmen, son birkaç yılda gündemde çok yoğun bir şekilde işlenmiş olması nedeniyle çok yeni bir tek- nolojiymiş izlenimi veren üç boyutlu baskı teknolojisinin önümüzdeki yıllarda çok daha fazla konuşulacağı tahmin edilmektedir. Son birkaç yılda üç boyutlu baskı tekniklerinin temelini oluşturan bazı önemli patentlerin koruma süresinin dolmasının ardından söz konusu alanda çalışan firma sayısı hızla artmış ve bu teknoloji ticari şirketlerden bireysel kullanıcılara pek çoklarının ilgisini çekmeye başlamıştır. Öyle ki hızla yeni yöntemlerin geliştirildiği ve yeni nesil cihazla- rın üretildiği son derece aktif bu alanda yapılabilecekler hayal gücünün bile sınırlarını zorlamaya başlamıştır. Protezden uçak yedek parçasına, astronotların uzayda yiyebileceği yemeği üretmelerinden, kendi silahını evde yapabilmeye kadar akla gelebilecek pek çok şey üç boyutlu yazıcılarla üretilebilir vaziyettedir. Daha da dikkat çekici olanı ise, söz konusu yazıcıların fiyatlarının günümüzde artık sıradan kullanıcıların alabileceği makul düzeylere kadar inmiş olmasıdır.[1] Gelecekte her eve girmesi kuvvetle muhtemel olan bu yazıcıların özellikle patent ve telif hakları alanında ciddi sorunlar yaratabileceği düşünülmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde üç boyutlu baskı tekniği ve çeşitleri ile gele- cekteki olası olumlu ve olumsuz etkileri üzerinde durulacaktır. Ardından ikinci bölümde üç boyutlu yazıcıların patent ve telif hakları üzerindeki olası etkileri tartışılacaktır. Bu bağlamda üçüncü bölümde üç boyutlu baskı teknolojisinin gelecekte sebep olabileceği olası ihlaller ya da hak kayıplarına karşı ne gibi önlemler alınabileceği tartışılacaktır. ÜÇ BOYUTLU BASKI TEKNİĞİ Üç boyutlu baskı sanal ortamda tasarlanmış bir üç boyutlu nesnenin katı formda basılması işlemidir. Bu işlemi gerçekleştiren cihazlara da üç boyutlu yazıcı adı verilmektedir. Baskılarda plastikten metale, seramikten balmumuna[2] hatta çikolataya kadar birçok türde hammaddenin kullanılması mümkündür. Sıradan kullanıcılar için en yaygın hammadde PLA ve ABS türü sert plastiklerdir. [1] 10 facts on 3D printing: Understanding tech’s next big game-changer, Lyndsey Gilpin February 11, 2014, http://www.techrepublic.com/ article/10-facts-on-3d-printing-understanding-techs-next-big-game-changer/ [2] 3D Printing Materials, Erişim tarihi: 29.12.2014, http://www.shapeways.com/materials, 2015/ 1 FMR 61 Üç Boyutlu Yazıcılar ve Gelecekte Yaratacağı Olası Fikri Haklar Çatışmaları Günümüzde farklı teknolojilerin kullanıldığı değişik türlerde baskı yapabilen üç boyutlu yazıcılar mevcuttur. Temel çalışma prensibi bilgisayar ortamında hazırlanmış üç boyutlu bir nesnenin sanal olarak katmanlara bölünmesine ve her bir katmanının eritilen hammadde dökülerek üst üste gelecek şekilde basılmasına dayanır.[3] Eklemeli üretim (additive manufacturing) olarak adlandırılan bu baskı yön- temi geleneksel üretim yönteminin tam tersi şeklinde işlemekte, ürün tabaka tabaka üretilip birbiri üzerine eklenerek ortaya çıkmaktadır. Oysa geleneksel üretim yöntemleri eksiltmeli üretim tekniğiyle, yani kesme, oyma ve çıkarmaya dayalı bir yönteme göre yapılmaktadır.[4] Üç boyutlu baskı tekniği savunucuları eklemeli üretim tekniği sayesinde üretim artığı malzeme kalmayacağını, böylece geleneksel üretim yöntemlerinin neden olduğu çevre kirliliğinin önüne geçilebi- leceğini ileri sürmektedir.[5] Yedek parçaların üç boyutlu yazıcılarla üretilmesiyle cihazların ortalama ömrünün de uzaması sağlanacaktır. Ayrıca firmaların elinde satamadıkları ürün kalma sorunu olmayacak, zira her firma talep üzerine ve düşük sayılarda üretim yapabilecektir. Ürünlerin kıtalar arası taşınmasının önüne geçilebilecek, yalnızca (daha az yer kaplayacak olan) hammaddelerin taşınması yeterli olacak, bu sayede ulaşım ve taşıma maliyetleri düşecektir.[6] 1.1. Tarihi Gelişimi ve Önemi Her ne kadar son birkaç yılda gündemde çok yer alması nedeniyle yeni bir teknolojiymiş izlenimi uyandırsa da aslında üç boyutlu baskı teknolojisinin geçmişi 1980’lere dayanmaktadır. İlk uç boyutlu yazıcı Charles (Chuck) Hull[7] tarafından 3D Systems firması adına 1984 yılında geliştirilmiştir. Günümüzde bu konuyla ilgili pek çok temel patentin koruma süresinin dolmasının ardından birçok firma üç boyutlu yazıcı üretmeye ve satmaya başlamıştır. 2012 yılında üç boyutlu yazıcıların market hacmi 2.2 milyar dolara erişmiş ve bu sayı bir [3] 3D Baskı, Vikipedi, Erişim tarihi: 15.12.2014, http://tr.wikipedia.org/ wiki/3D_bask%C4%B1 [4] Michelangelo’nun söylediği gibi “Mermere sıkışmış bir melek gördüm ve onu özgürlüğüne kavuşturuncaya dek mermeri oydum.” Bkz: https://tr.wikiquote.org/wiki/ Michelangelo_Buonarroti [5] 3D Printing For Dummies, K.K. Hausman, R. HorneJohn, Wiley & Sons, Inc., 2014, s.117-118, 335-336. [6] 10 industries 3D printing will disrupt or decimate, Lyndsey Gilpin February 12, 2014, Erişim tarihi: 07.01.2015, http://www.techrepublic.com/ article/10-industries-3d-printing-will-disrupt-or-decimate/ [7] Charles Hull 2014 Yılı EPO yılın buluşçusu ödülünün de sahibidir (Winner of the European Inventor Award 2014 in the category Non-European countries), http://www. epo.org/learning-events/european-inventor/finalists/2014/hull.html 62 FMR 2015/ 1 Mustafa Güney ÇALIŞKAN önceki yıla göre %29’lük bir artış göstermiştir.[8] Bu artışın önümüzdeki yıllarda daha da yükseleceği kuvvetle muhtemeldir. Zira günümüzdeki geleneksel 3D yazıcıların büyük kısmının ilk düşük maliyetli yazıcılardan olan ve açık kaynaklı geliştirilen ve kendi kendini üretebilen RepRap yazıcı projesini[9] baz aldığı ve bunun günümüzde 3D yazıcıların yaygınlaşmasında büyük bir rol oynadığı[10] düşünülürse, koruma süresi son birkaç yıl içinde dolan temel üç boyutlu baskı patentlerinin de özgür kullanıma açılmasıyla söz konusu teknolojinin gelişiminin daha da hızlanacağına inanılmaktadır. ABD Başkanı Barack Obama’nın, Şubat 2013’te yaptığı ikinci döneminin ilk ‘Ulusa sesleniş’ konuşmasında, ‘geleceğin sanayi devrimini yaratacak’ dediği üç boyutlu yazıcı teknolojisine yatırım yapacakları sözünü vermesi, NASA’nın Mars robotu “Curiosity”nin pek çok parçasını önce üç boyutlu yazıcıda üretip test etmesi, Demir Adam’ın (Iron Man, 2010) çelik görünümlü zırhının ve James Bond’un 50 yıl sonra ‘Skyfall’da yeniden bindiği Aston Martin araba- nın 3 boyutlu yazıcıda üretilmesi[11] bu teknolojinin geleceğine dair ipuçları vermektedir. Hatta 2013’te ABD’li bilim adamlarının 3 boyutlu yazıcıda canlı hücrelerden işlevleri yerinde olan insan karaciğeri üretmesi ve laboratuar orta- mında bu organın 40 gün canlı kalması[12], Cornell Üniversitesi’ndeki bilim adamlarının üç boyutlu yazıcıyla insan kulağı üretmesi[13], İngiltere’de bir tasarımcının 3 boyutlu yazıcıyla iki katlı sağlam ve eksiksiz bir ev inşa etmesi, yine bu yazıcılarda yapay çene kemiği üretilmesi[14] bu teknolojinin hayatımızın her alanına çok kısa sürede nüfuz edeceğine işaret etmektedir. Avrupa’da 18. ve 19. yüzyıllarda yeni buluşların üretime olan etkisi ve buhar gücüyle çalışan makinelerin makineleşmiş endüstriyi doğurması ve bu sayede Avrupa’daki sermaye birikimini arttırmasıyla Sanayi Devrimi gerçekleşmişti.[15] Teknoloji devrimi olarak da adlandırılan ikinci sanayi devrimi ise 1850’ler- [8] 3D Baskı, Vikipedi, Erişim tarihi: 15.12.2014, http://tr.wikipedia.org/ wiki/3D_bask%C4%B1 [9] RepRap yazıcı, kendi kendini üretebilen (self-replicating) ilk makinadır. Detaylı bilgi için bkz: http://reprap.org/ [10] 3D Baskı, Vikipedi, Erişim tarihi: 15.12.2014, http://tr.wikipedia.org/ wiki/3D_bask%C4%B1 [11] Sanayide ‘3 boyut’ devrimi yaşanacak, Mustafa ALKAN, Hürriyet, 14 Şubat 2013, http:// www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22592939.asp [12] 3D Printing, How It Works, Issue 57, s.15, 2014. [13] Human ears printed 3D could lead the way to transplants, CONNER FORREST, MARCH 05, 2013, Erişim tarihi: 06.01.2015, http://news.medill.northwestern.edu/ chicago/news.aspx?id=217613 [14] Sanayide ‘3 boyut’ devrimi yaşanacak, Mustafa ALKAN, Hürriyet, 14 Şubat 2013, http:// www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22592939.asp [15] Sanayi Devrimi, Vikipedi, Erişim tarihi: 06.01.2015, http://tr.wikipedia.org/wiki/ Sanayi_Devrimi 2015/ 1 FMR 63 Üç Boyutlu Yazıcılar ve Gelecekte Yaratacağı Olası Fikri Haklar Çatışmaları den I. Dünya savaşına kadar geçen süreyi ve çeliğin toplu üretimi, elektri- ğin fabrikalarda kullanılmaya başlamasını ve üretim hattının geliştirilmesini kapsamaktaydı.[16] Üçüncü sanayi devrimi olarak kabul edilen dijital devrim ise mekanik ve elektrik sistemlerin 1980’den beri yerlerini dijital sistemlere bıraktığı ve dijital mantık devrelerinin ucuza ve çok üretilmesi ile bilgisayar gibi makinelerin ortaya çıktığı dönemi kapsamaktadır.[17] Üç boyutlu yazıcılar ise sanayi devrimini tersine çevirecek kadar güçlü yeni bir devrimin başlangıcını işaret etmektedir. Sanayi devriminin getirdiği, toplu üretim, fabrikalaşma ve üretim hattı gibi kavramları ortadan kaldıracak olan üç boyutlu yazıcı devrimi tıpkı sanayi devriminden önce olduğu gibi ev üretimine dönüşe neden olacaktır. Üç boyutlu yazıcıların yaygınlaşmasının pek çok sektörü olumlu ya da olumsuz anlamda etkileyeceği beklenmektedir. Örneğin, üç boyutlu yazıcıların kişiye özel giysi üretilmesine