DE BODEMGESTELDHEID VAN DE EILANDSPOLDER Soil conditiom of the Eilandspolder (Province of North Holland) G. A. Vos en C. Eyermanl) INLEIDING De Eilandspolder (fig. 1) is een smal veengebied, relatief hoog gelegen (ca. 1,70-2,00 m -NAP) tussen de droogmakerijen Schermer, Beemster en Starnmeer (ca. 3,50 m -NAP). De totale oppervlakte is 2 450 ha. Het gebied bestaat uit lange, smalle, hoekige percelen, gescheiden door brede, ondiepe sloten; het wordt hoofdzakelijk voor blijvend grasland gebruikt, al komt plaatselijk aan de noord- en zuidoostzijde nog wat grove tuinbouw voor. Een aantal verspreid liggende kleine stukken is eigendom van dagrecreanten. Veruit de meeste percelen zijn uitsluitend te bereiken per boot. De hoofd- vaarroutes zijn de noord-zuid lopende Gouwe en Delft. Tijdens de bodemkartering werden plaatselijk enkele merkwaardige perceelsvormen ontdekt met vreemd aandoende hoogteverschillen. Boven- dien komen hier en daar percelen voor met smalle, meestal evenwijdig langs de sloten liggende hoger gelegen stroken. Het Staatsbosbeheer, bewaker van het vogelreservaat en grootste grond- bezitter, bleek over een aantal historische gegevens te beschikken en was bovendien geïnteresseerd in de opbouw van het terrein. Zo werd overeen- stemming bereikt over een nader historisch onderzoek en een studie van de bodem. Tevens zou worden getracht de betekenis van de polder als weide- vogelreservaat te beschrijven (zie hiervoor de bijdrage van Eyerman) . ONTSTAAN Het basisveen Het basisveen komt voor in grote gebieden van Noordholland; het ligt onder de Afzettingen van Calais en onmiddellijk op het pleistocene zand dat op een 15 à 20 m -NAP optreedt en voor Noordholland al in vele publikaties is besproken (Pons en Wiggers, 1959, 1960). Het diepst gelegen veen, ca. 16 m -NAP moet in het Boreaal (7 500-5 500 v. Chr.) ontstaan zijn. Het hoger gelegen veen is in het Boreaal en Atlanticum (5 500-3 000 v. Chr) gevormd. Door stijging van de zeespiegel kwam aan de veenvorming een einde en gedurende enkele transgressiefasen werden zand, zavel en klei afgezet. De sedimenten uit die tijd, de Afzettingen van Calais, zijn oudere mariene afzettingen. l) Stichting voor Bodemkartering, Rayon West, resp. Staatsbosbeheer. 98 3 km rens van onderzocht gebied o 1 2 ------- 8order of suweyed area ligging perceel van Fig.2 location of par~~lshownin Fig. 2 Fig. 1. Situatiekaartje van de Eilandspolder. Fig. l. Map of the Eilandsi(lo1der. De afzettingen van Calais De oudste afzettingen in de omgeving zijn de Starnmeerg.j..ettingen. Ze komen voor in de polder Starnmeer, onder de kleiige jongere Beemster- en Wierin- germeer-afzettingen. Hun ouderdom wordt geschat op 5500 à 6000 jaar (Pons en Wiggers, 1959/60). Het gaat om zeer zandige wadafzettingen met relatief weinig lutum, dus om zand en zeer lichte zavel. De Omval-afzettingen hebben hun ontstaan te danken aan een doorbraak in de strandwal Omval-Akersloot, ten zuidoosten van Alkmaar. Het gaat hier- bij om vrij grofzandig materiaal dat in de vorm van vingerachtige zandrug- gen aan de westzijde van de Schermer voorkomt. De verbreiding van deze afzetting is naar het oosten waarschijnlijk niet groot, hoewel dit moeilijk is te beoordelen omdat de (oudere) Starnmeerafzettingen ook zandig zijn. Na de Starnmeer- en Omval-afzettingen zijn in het middengedeelte van Noordholland en in het huidige IJsselmeer door een sterke invloed van de zee (transgressies) de zogenaamde Beemster- en Wieringermeer-afzettingen ge- vormd. De zee kreeg toegang tot deze gebieden door doorbraken in strand- wallen bij Broek op Langedijk (Pons en Wiggers). Ten noordoosten van Hoorn zijn de Beemster-afzettingen van de jongere Wieringermeer-afzet- tingen gescheiden door een dun veenlaagje. Meer naar het zuiden in de Beemster en de Schermer, blijkt dat niet het geval te zijn. Pons en Wiggers meenden dat in de Beemster de Beemster-afzetting aan de oppervlakte voorkwam, vandaar de naam. Uit latere onderzoekingen en uit mededelingen van o.a. de heer L. W. Dekker, blijkt dat in de polder Beemster en elders de Beemster- en Wieringermeer-afzettingen geleidelijk in elkaar overgaan. Op grond hiervan mag verondersteld worden, dat de top van de oppervlaktelaag uit Wieringermeer-afzettingen bestaat. De opper- vlaktelaag aan de noordoostkant van de polder Schermer heeft, vergeleken met de midden-oostkant behalve het verschil in zwaarte ook een wat andere habitus. Het is niet uitgesloten, dat in het noorden van deze polder jongere afzettingen, van vóór de jaartelling, een zekere invloed op het landschap hebben. Kort na de voltooiing van de Beemster- en Wieringermeer-afzettingen ontstond, tijdens een regressieperiode, achter de grotendeels gesloten strand- wallenkust op grote schaal opnieuw veen. Het Hollandveen Bij het Hollandveen gaat het om dikke lagen oppervlakte-veen zoals die nog te vinden zijn onder oude boerderijen daar waar overigens geen veen meer voorkomt. In de Eilandspolder ligt het nog voor het grootste gedeelte aan de oppervlakte; in het noorden gaat het op ca. 1 m diepte (2,90 m -NAP) over in slappe zavel en klei, zuidelijker ligt deze ondergrond op 1,30-2,00 m. De top ervan behoort tot de eerder genoemde Wieringermeer- afzettingen. Uit onderzoekingen van L. W. Dekker (in 1972) is gebleken, dat het veen bewoond is geweest. Ook in de wat noordelijker gelegen polder Mijzen, waar het eveneens nog aan de oppervlakte ligt, zijn bewoningsresten aan- getroffen die naar een mededeling van H. H. van Regteren Altena dateren uit ongeveer 1100. Bij Krommenie is eveneens de aanwezigheid van huizen aangetoond; deze hebben tot ongeveer het jaar 200 dienst gedaan (Helder- man, 1971). Tijdens het ontstaan van het Hollandveen hebben enkele transgressies noordelijk van het onderzochte gebied de zogenaamde Westfriese afzettingen doen ontstaan. Deze zijn in de Eilandspolder waarschijnlijk niet van be- tekenis geweest, zodat daar de veenvorming ononderbroken is doorgegaan. De aantasting van het veenlandrchap Waarschijnlijk hebben mariene transgressies al voor de jaartelling de stoot gegeven tot de afbraak van het uitgestrekte veenland, waar ook de Eilands- polder toen deel van uitmaakte; tegelijk dus met het ontstaan van het Flevo- meer. Voordien was het veen waarschijnlijk al door de mens dermate aan- getast door turf- en Meiwinning dat poelen waren ontstaan, geleidelijk groter wordend door natuurlijke afbraak; deze heeft geleid tot de vorming van de meren Beemster, Schermer en Purmer (tussen 1100 en 1300). Het is merkwaardig, dat in die tijd het smalle veeneiland Eilandspolder tussen die enorme wateroppervlakten is blijven bestaan; waarschijnlijk is dit te danken aan de dichte bewoning waardoor de mensen met alle kracht en met succes aan het behoud van het gebied hebben gewerkt. Omstreeks 1100 begonnen de graven van Holland de strijd tegen het water. Vooral Willem I heeft hieraan veel bijgedragen. Zijn opvolgers, Floris IV, Willem I1 en Floris V, hebben in Noordholland eveneens veel waterstaatkundige werken tot stand gebracht. Onder het bewind van Karel V werd, in 1544, het Hoogheemraadschap van 'Uitwaterende sluizen in Kennemerland en West-Friesland' gesticht. DE INVLOED VAN DE MENS Niet alleen door natuurlijke oorzaken (inbraken van de zee, enz.) is het veenlandschap aangetast, maar zoals a1 gezegd ook door de mens. Om bewoonde plaatsen werden dijken opgeworpen en werden sloten gegraven om overtollig water kwijt te raken. Vanaf het jaar 1100 is hierover vrij veel bekend. De Grafterhandvesten vermelden dat in de Graft en Zuid-Schermer de eerste molens werden gebouwd om het water van de drassige afbrokkelende landen de baas te blijven. Het noordoostelijk gedeelte werd door een dijk tegen het water beschermd. Het Zwet was de doorgang tussen het Scher- mereiland en de Mijzen. Men kon met de boot vanafhet Schermermeer langs het noorden van het toenmalige Noord-Schermer, langs de Horn, de Beem- ster invaren. Wat toen de Horn heette, is nu Schermerhorn. Aan die kant, dus de noordwestzijde, ging indertijd veel land verloren, vooral tengevolge van noordwesterstormen. In 1399 werd daarom door Hertog Albrecht aan de bannen van Graft en Schermer toestemming ver- leend om dijken binnen de ban te leggen, want in 80 à 90 jaar was ongeveer een 300 morgen land weggeslagen. Daarna ontstond allereerst de water- kering aan de oostkant van de Gouwe ter beveiliging tegen het Beemster- meer. Op deze Gouwedijk werden bomen geplant om de grond vast te houden; het hout ervan werd gebruikt voor afzetting van het land om afkalving tegen te gaan en als brandstof. De oudste bewoning bevond zich ten noorden van Groot-Schermer en waar nu de gemeente Graft ligt. 101 Later vestigden zich vissers langs de oevers van het Beemstermeer en zo ontstond de plaats De Rijp (waarschijnlijk is deze naam afgeleid van het woord cripa' dat oever betekent). De bevolking nam geleidelijk toe; ook rijke protestanten uit het zuiden trokken naar het noorden en vestigden zich op het 'veenland', tussen het Beemster- en het Schermermeer. De visvangst op de meren breidde zich uit en de welvaart nam toe. De behoefte aan brandstof, touw, e.d. steeg eveneens, wat een interessant aspect aan het landschap gaf, zoals uit het volgende moge blijken. In de Eilandspolder kwam op enkele plaatsen een pakket mosveen aan de oppervlakte voor, uitermate geschikt voor turfwinning. De figuren 2b en 2c laten zien, dat dat veen geheel uitgegraven werd voor turfwinning, waarna de ontstane gaten werden opgevuld met klei, bagger en huisvuil. De opgevulde gaten, en de gronden met humusrijke kalkloze klei aan de oppervlalrte liggen meestal als smalle stroken evenwijdig langs de sloten: dat waren de drogere gedeelten waar hennep en gewassen als gerst en tarwe werden verbouwd. Deze percelen werden ook gebruikt voor de touwslagerijen. Toen later de wal- visvangst vanuit De Rijp en Graft een aanvang nam, verschenen traanko- kerijen op de kopeinden van de akkers; waarschijnlijk zijn de hoogten in de vorm van een ronde tafel op een aantal kopakkers de overblijfselen ervan. In het steeds welvarender wordend gebied vestigden zich niet alleen meer vissers, maar ook scheepstimmerlieden, varensgezellen en ambachtslieden.
Details
-
File Typepdf
-
Upload Time-
-
Content LanguagesEnglish
-
Upload UserAnonymous/Not logged-in
-
File Pages11 Page
-
File Size-