vrijdag 30 april 2021, 20.15 uur TivoliVredenburg, Utrecht EDO DE WAART 80 JAAR Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepkoor Edo de Waart, dirigent Benjamin Goodson, koordirigent Johannes Brahms 1833-1897 Gesang der Parzen opus 89 1882 voor gemengd koor en orkest Nänie opus 82 1880 voor gemengd koor en orkest Symfonie nr. 2 in D opus 73 1877 Allegro non troppo Adagio non troppo Allegretto grazioso (quasi andantino) Finale. Allegro con spirito Dit concert wordt vanuit TivoliVredenburg in Utrecht vanaf 20.00 uur rechtstreeks uitgezonden op NPO Radio 4 en is ook te volgen via de webcast op www.nporadio4.nl en op Facebook via o.a. de pagina van het AVROTROS Vrijdag- concert. Het concert wordt tevens uitgezonden op NPO2 Extra op 1 juni (de verjaar- dag van Edo de Waart) vanaf 20.00 uur. Presentatie: Leonard Evers. EDO DE WAART DIRIGEERT JOHANNES BRAHMS Ter ere van de tachtigste verjaardag maken. Naar Berlijn, Leipzig, Frankfurt, Keulen van Edo de Waart, ere-dirigent van of Wenen. Want het was daar dat vanaf 1810 het Radio Filharmonisch Orkest, zangclubs en koor verenigingen als paddenstoelen klinkt hier onder zijn leiding een uit de grond schoten. Men kon zich aanmelden volle avond muziek van een van bij een Lieder tafel, Liederkranz of Männer­ zijn grote favorieten, Johannes gesangverein. Het was de leraar van Mendels­ Brahms. Sterker nog: op het sohn, Carl Friedrich Zelter, die als leider van de programma staan drie werken die Berliner Singverein in 1808 het begrip Lieder­ Edo de Waart de voorbije decennia tafel in het leven riep. Dat was een ongedwongen vaker dirigeerde in het Vrijdag- bijeenkomst van dichters, componisten en concert. zangers die met elkaar meerstemmige Duitse liederen zongen. In een brief aan Goethe legde In een interview omschreef De Waart de Zelter uit dat de 25 leden van zijn Liedertafel compo sities van Brahms als “ongelooflijk aan een rijk gedekte dis aanschoven om te eten, menselijk”. Typerend voor Brahms zijn de gulle te drinken en te zingen. De voorkeur werd bladzijden melancholie zoals alleen hij die zo gegeven aan originele muziek waarvan de inkt indringend op papier kon zetten. Bijvoorbeeld nog nat was. En de beste bijdragen werden in zijn laatste werk voor koor en orkest, Gesang beloond met een medaille, een heildronk of een der Parzen (Gezang van de schikgodinnen) op lauwerkrans. Achter de gezelligheid ging een een tekst van Goethe over het lot van de mens hoger doel schuil: het stimuleren en promoten en de wereld. Nänie op een tekst van Friedrich van Duitse poëzie en muziek. Daarmee deed de Schiller was bestemd voor de nagedachtenis van Liedertafel iets vergelijkbaars als de middel­ zijn overleden vriend Anselm Feuerbach. Maar eeuwse gildes van Meistersinger en de achttiende­ met de landelijke Tweede symfonie lijkt zich eeuwse vrijmetselaars met hun muzikale vriendelijke de lente aan te kondigen. bijeenkomsten. Gouden bladzijden Johannes Brahms was een van de belangrijkste koormuziek leveranciers van koormuziek uit de Duitse De negentiende eeuw was een gouden tijdperk Romantiek, het genre waarom hij zo bekend en voor de koorzang. En wie als Europese koor­ geliefd was bij de talloze koren die Duitsland en zanger op zoek was naar het vocale paradijs kon Oostenrijk destijds rijk waren. Bij het heden­ het beste een enkele reis Duitsland of Oostenrijk daagse klassieke muziekpubliek is die koor­ 2 muziek een minder bekende kant van de zoals Goethe die schreef in zijn toneelstuk componist met de grijze baard. Geregeld wordt Iphigenie auf Tauris. Het is een aanklacht van de in concertzalen nog wel zijn milde dodenmis mens tegen de goden, die zich nauwelijks voor de mensheid uitgevoerd, Ein Deutsches bekommeren om wat er op aarde gebeurt. Requiem voor solisten, koor en orkest. Door de Mensen worden door de goden willekeurig overweldigende muziekstroom is het gemakke­ opgehemeld en krijgen privileges, maar even lijk te vergeten dat Duitsland meer voortbracht hard vallen ze weer terug in hun alledaagse dan talloze symfonieën, symfonische gedichten bestaan en misère. Dacht Brahms daarbij en Wagners Ring. Is het vreemd dat we in de misschien aan zichzelf? Of dacht hij aan de hier gezongen muziek echo’s van Bach horen lotgevallen van zijn in 1856 overleden goede doorklinken? Bij het grote publiek was hij na vriend Robert Schumann en diens gestrande en zijn dood zo goed als vergeten, maar in een overleden kinderen? De indringende muziek kleine kring van kenners werd zijn muziek in ere kleurt extra donker doordat de tenoren en gehouden. Vier jaar voordat Brahms in bassen zijn gesplitst, en Brahms het orkest Hamburg het licht zag haalde Felix Mendels­ aanvulde met een contrafagot en een bastuba. sohn Bachs Matthäus-Passion onder het stof Zo klinkt de duistere melancholie waarop vandaan en liet die voor het eerst weer klinken, Brahms het patent had. een eeuw na de première van 1729. Ook Brahms hield de herinnering aan Bach warm. In Wenen voerde hij Bachs motetten uit en speelde hij voor Wagner op de piano de Orgeltoccata in F voor. Tot aan zijn dood bleef Bach Brahms’ grootste inspiratiebron. Mens en lot In Brahms’ laatste werk voor koor en orkest, Gesang der Parzen (‘Gezang van de schik­ godinnen’) uit 1882, komen enkele kenmerken van zijn muziek en denken bij elkaar. Zoals een sombere kijk op de wereld, de mens, zijn geloof en zijn goden. De tekst van Goethe biedt misschien nog minder troost dan Brahms’ noten. En die zijn conservatief en vooruit­ strevend tegelijk. Het begin doet aan als een neo­barok werk in een romantische jas. Maar het slot bevat voor die tijd zulke moderne samenklanken, dat Anton Webern vond dat Brahms daar de weg naar de toekomst insloeg. De tekst is een monoloog van de gevangen Johannes Brahms priesteres Iphigenia uit de Griekse oudheid, 3 4 Lofrede voor bevriende De zonnige schilder Tweede symfonie Een jaar eerder componeerde Brahms een qua Wenen. Drie jaar eerder: 1877. Brahms heeft net sfeer verwant werk, Nänie, voor vierstemmig zijn Tweede symfonie opus 73 gereed. Het ging koor en orkest. Dit koorwerk op tekst van hem snel af deze keer. In zijn zomerverblijf in Friedrich Schiller (1759­1805) was een lofrede Pörtschach aan het Wörthermeer in het Oosten­ op Brahms’ goede vriend, de kunstschilder rijkse Karinthië was hij begonnen aan het werk. Anselm Feuerbach, die in januari 1880 was En in de herfst was de symfonie voltooid. Een overleden in Venetië, slechts vijftig jaar oud. record tempo voor Brahms. Na een lange De partituur droeg Brahms op aan Feuerbachs lijdensweg was zijn Eerste symfonie nog maar net moeder. Hij voltooide Nänie in de zomer van uitgegeven. Vol ironie en zelfspot noemde hij 1881, nota bene na een bezoek aan Italië in het zijn Tweede symfonie daarom “das neue liebliche vroege voorjaar. De eerste uitvoering was op Ungeheuer”, “het nieuwe lieflijke monster”. 6 december 1881 in Zürich. Het gedicht van Schiller is een treurzang voor Adonis, de mooie De Tweede symfonie is pastoraal en landelijk van jonge god die de geliefde was van Venus, de sfeer. Tegenover de weerbarstige en ondoorzichtige Griekse godin van de liefde en de wijsheid. De Eerste symfonie is deze Tweede een toonbeeld van eerste regel van het gedicht “Auch das Schöne doorzichtigheid. De thema’s zijn vriendelijk en muss sterben” (Ook het schone moet sterven) de instrumentatie transparant. Een hoofdrol is die slaat op de eindige schoonheid van Adonis, weggelegd voor de instrumenten van de brengt Brahms in verband brengt met de dood landelijkheid, de houtblazers, dus fluit, klarinet van Feuerbach. In tegenstelling tot de sombere en hobo. Toch is de muziek niet week, want ook teneur van het gedicht eindigt Nänie bij Brahms de machtige trombones, en zelfs een bastuba, hoopvol. Want na het aardse verval kan schoon­ komen het verhaal regelmatig kracht bijzetten. heid voortleven in de kunst. Net als in zijn Die zijn zelfs doorslaggevend voor de afloop van Deutsches Requiem schept Brahms in Nänie op de expositie van het eerste deel. Want na weergaloze wijze een muzikale band tussen rouw bladzijden blijmoedigheid sluipt er toch enig en troost. De keuze voor majeurtoonsoorten wijst onheil in de noten. Het langzame tweede deel er op dat hij de dood niet als iets heel tragisch met zijn lang gerekte cellomelodie is vol zoete beschouwde. Want in plaats van te focussen op weemoed. Als derde deel schreef Brahms een de dood van de hoofdpersoon, concentreert hij lieflijk deinend Rondo. De wervelende Finale zich liever op het treurlied zelf. Daarom lijkt een stuk van Haydn te zijn in een jas van herhaalt hij aan het eind niet Schillers laatste Brahms. Ze vormt het ideale mengsel van versregel “Denn das Gemeine geht klanglos zum vreugde en heldhaftigheid en mondt uit in een Orkus hinab” (Want het gewone gaat geruisloos jubelende en schuimende coda. omlaag naar de onderwereld [de dood]). Nee, Brahms sluit juist af met de voorlaatste regel: Clemens Romijn “Auch ein Klaglied zu sein im Mund der Geliebten ist herrlich” (Het is ook heerlijk een klaaglied te zijn in de mond der geliefden). 5 GEZONGEN TEKSTEN Johannes Brahms – Gesang der Parzen tekst: fragment uit Goethes toneelstuk Iphigenie auf Tauris vertaling: Marcel Otten Gesang der Parzen Gezang van de schikgodinnen Es fürchte die Götter Bevreesd voor de goden Das Menschengeschlecht! leeft het mensengeslacht! Sie halten die Herrschaft Zij blijven de heersers In ewigen Händen, voor eens en altijd, Und können sie brauchen, ze gebruiken die macht Wie’s ihnen gefällt. zoals het hun uitkomt. Der fürchte sie doppelt Nog meer geldt die vrees Den je sie erheben! hij die verheven wordt! Auf Klippen und Wolken Op klippen en wolken Sind Stühle bereitet staan zetels gerangschikt Um goldene Tische. rondom tafels van goud. Erhebet ein Zwist sich, Ontlaadt zich een ruzie So stürzen die Gäste, dan storten de gasten Geschmäht und geschändet beschimpt en gebrandmerkt In nächtliche Tiefen, in ‘t nachtelijk duister Und harren vergebens, en wachten vergeefs Im Finstern gebunden, geboeid in de diepte Gerechten Gerichtes.