Uniwersytet Zielonogórski Wydział Humanistyczny Instytut Historii Marcin Szymański Osadnictwo Kotliny Szczercowskiej w okresie nowożytnym w świetle badań archeologicznych i źródeł pisanych. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Wojciecha Dzieduszyckiego Zielona Góra 2005 SPIS TREŚCI Wstęp .............................................................................................................................................................................................................. 2 Rozdział I. Warunki naturalne i historia administracyjna obszaru Kotliny Szczercowskiej od średniowiecza do połowy XX wieku ..................................... 11 Rozdział II. Historia własności ziemskiej i charakterystyka gospodarcza majątków Kotliny Szczercowskiej w czasach nowożytnych do końca XVIII wieku .................. 41 Rozdział III. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania przemian osadniczych Kotliny Szczercowskiej w latach 1793-1918 .................................................................................................... 98 Rozdział IV. Charakterystyka przeobrażeń społeczno-gospodarczych zachodzących na terenie Kotliny Szczercowskiej w latach 1918-1939 ....................................................... 140 Rozdział V. Osadnictwo Kotliny Szczercowskiej w okresie nowożytnym ................................................. 159 Zakończenie ............................................................................................................................................................................................ 168 Bibliografia ............................................................................................................................................................................................. 172 Spis geograficzno-historyczny miejscowości Kotliny Szczercowskiej ................................................................ 179 Lista posiadaczy ziemskich i właścicieli wybranych zakładów produkcyjnych Kotliny Szczercowskiej ................................................................................................................................................................... 201 Aneksy ...................................................................................................................................................................................................... 207 Spis rycin .................................................................................................................................................................................................. 232 WSTĘP Przemiany osadnicze zachodzące w okresie nowożytnym na terenie ziem polskich w istotny sposób zaważyły na formowanie się wielu kierunków życia społeczno- gospodarczego w czasach współczesnych. Niemniej jednak ówczesna dynamika owych przekształceń była zróżnicowana i w wielu przypadkach determinowała ją specyfika lokalnych uwarunkowań. Szczególne ich oddziaływanie na rozwój osadnictwa nowożytnego widoczne było w przypadku Kotliny Szczercowskiej położonej w Polsce Centralnej w sąsiedztwie takich ośrodków jak Bełchatów, Sieradz, Piotrków i w dalszym tle Łódź, Częstochowa (por. ryc. 1). Praca obejmuje więc swym zasięgiem dorzecze środkowej i dolnej Widawki (wyłączając tu płynącą na północ od Kotliny Grabię). W ostatnim czasie Kotlina zyskała większe znaczenie gospodarcze z powodu planowanej tutaj lokalizacji kolejnej odkrywki węgla brunatnego (por. ryc. 2-4). Istniejące już tego typu inwestycje, jak i te planowane były i będą przyczyną bezpowrotnego zniszczenia znacznej części naturalnego krajobrazu oraz zalegającej tu substancji zabytkowej dokumentującej nasze historyczne dziedzictwo kulturowe, zauważyć też należy, że przekształcenia przyrodnicze i społeczne obejmują również obszary przyszłej kopalni (ryc. 5). Powyżej wspomniane zagrożenia spowodowały konieczność prowadzenia tu od kilkunastu lat przez badaczy łódzkich i poznańskich intensywnych prac archeologicznych o charakterze ratowniczym oraz studiów historycznych dotyczących dziejów tego regionu od czasów starożytnych po współczesne. Część wyników merytorycznych uzyskanych dzięki realizacji tego kompleksowego programu, który jest nadal kontynuowany składa się na niniejsza pracę. Jej powstanie było inspirowane przez dr Ryszarda Mazurowskiego działającego tu od wielu lat wraz ze swym zespołem (Ośrodek Naukowo-Konserwatorski PKZ w Poznaniu). 2 3 Parzno Bełchatów Restarzew Cmentarny Lubiec Kluki Szczerców Kaszewice Rusiec ..………………….... …………………………... ……………………... …... Chabielice ……... ……….. ..……… Rząśnia Kleszczów ……………………... Łękińsko Stróża Wola ……………………... Wydrzyna ……………………... ……………………...Chorzenice Bogumiłowice ……………………... Sulmierzyce Dworkowice Pajęczno Pokoszowe 0 5km Ryc. 2. Degradacja środowiska przyrodniczego i kulturowego Kotliny Szczercowskiej związana z inwestycjami przemysłowymi przy kopalniach odkrywkowych węgla brunatnego. a – obszar kopalni odkrywkowych węgla brunatnego; b- obszar przemysłowy; c - miejscowości istniejące; d- miejscowości obecnie nieistniejące bądź będące w trakcie wysiedlania w wyniku działań przemysłowych; e - teren innych planowanych prac; f - ważniejsze drogi; 1- Brutus; 2- Będków; 3- Grabek; 4- Parchliny; 5- Aleksandrów; 6- Kuców; 7- Wola Grzymalina; 8- Piaski 4 Ryc. 3. Odkrywka węgla brunatnego KWB „Bełchatów” – widok od strony Żłobnicy (fot. autora). Ryc. 4. Złoże węgla brunatnego KWB „Bełchatów” – widok od strony Kleszczowa (fot. autora). 5 Ryc. 5. Okolice Broszęcina. Początek prac przy odkrywce węgla brunatnego „Szczerców” (fot. autora). Głównym celem pracy było odtworzenie przeszłych procesów osadniczych zachodzących na obszarze Kotliny Szczercowskiej. Aby zrealizować owe założenie poczyniono tu charakterystykę i analizę stosunków gospodarczo-społecznych, demograficznych, jak i uwzględniono niektóre problemy dotyczące kultury materialnej tych terenów. Ze względu na małe znaczenie gospodarczo-społeczne okolic Szczercowa dla życia społeczno-gospodarczego Polski Centralnej w przeszłości realizacja nakreślonego celu pracy napotykała często na szereg trudności łączących się z nikłością i stopniem rozproszenia materiałów źródłowych. Zakres chronologiczny pracy obejmuje głównie okres nowożytny (od XVI wieku). Wykorzystano również starsze dane dotyczące późnego średniowiecza, a to w celu zobrazowania szerszego tła historycznego regionu. Górna cezurą czasową pracy stanowią lata trzydzieste XX wieku. Okres II wojny światowej nie został tu już uwzględniony, gdyż jak wiemy rok 1939 zapoczątkował zachodzenie wielu gwałtownych zmian społeczno- gospodarczych i organizacyjnych odbiegających swa specyfiką od istniejących tutaj dotąd tradycji osadniczych sięgających średniowiecza. Także nakreślenie cezur chronologicznych 6 determinowane więc było koniecznością uchwycenia kontekstu kulturowego zachodzących tu w czasach nowożytnych wielopłaszczyznowych przemian w środowisku tradycyjnych społeczności. Materiały źródłowe dotyczące historii osad położonych nad środkową i dolną Widawką zgromadzone są w wielu archiwach. Największe zbiory dotyczące problematyki pracy posiadają placówki w Piotrkowie Trybunalskim i Łodzi. W Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim kwerendę przeprowadzono w zespole: Hipoteka radomskowska (radomska) oraz w księgach wieczystych majątków ziemskich. W Archiwum Państwowym w Łodzi przeprowadzono sondażową penetrację w zespołach: Urzędy i instytucje okresu międzywojennego 1925-1939, Okręgowy Urząd Ziemski w Piotrkowie Trybunalskim 1919- 1933, Powiatowy Urząd Ziemski w Łasku, Powiatowy Urząd Ziemski w Piotrkowie Trybunalskim, Powiatowy Urząd Ziemski w Wieluniu. Wykorzystany tu materiał archiwalny ukazuje rzeczywisty i możliwie pełny przekrój stosunków gospodarczo-społecznych. Poza tym korzystano z opracowań i źródeł drukowanych. W pracy w mniejszym stopniu uwzględniono problemy tyczące się życia stanu chłopskiego. Stan mieszczański omówiony został tylko w kontekście ogólnego wizerunku regionu. Badania oparto również na interpretacji materiałów archeologicznych. Wprawdzie teren Kotliny Szczercowskiej nie był w przeszłości miejscem intensywnych prac terenowych archeologów, ale w latach 60-tych i 70-tych przeprowadzono terenowe wykopaliska archeologiczne w Woli Grzymalinie, Piaskach i Czyżowie (wszystkie miejscowości w gminie Kleszczów na terenie odkrywki węgla brunatnego)1. Od roku 1978 na obszarze ziem polskich realizuje się projekt: Archeologiczne Zdjęcie Polski2. Polega on na prowadzeniu powierzchniowych prac lustracyjnych obszaru całego kraju w celu określenia liczby stanowisk archeologicznych, wstępnej próbie ich klasyfikacji chronologicznej i zdefiniowania specyfiki obiektów osadniczych. Działania takie przeprowadzono również na terenie Kotliny Szczercowskiej, a dane wynikające z ich analizy umieszczone zostały w niniejszym studium. Wykorzystano również materiały pochodzące z ratowniczych badań wykopaliskowych obejmujących swym zasięgiem obszar przyszłej 1 Wola Grzymalina st. 6, gm. Kleszczów (Domańska L.) - cmentarzysko kultury pomorskiej, 1975, Informator Archeologiczny UŁ (dalej: IA) 75/76, s.101; Piaski st. 15, gm. Kleszczów (Domańska L.) - osada kultury łużyckiej, 1976, IA 76/77, s.94-95; Czyżów st. 21, gm. Kleszczów (Dmochowska G.) - osada kultury łużyckiej, 1964, Andrzejewski A., Katalog archeologiczny zbiorów pozamuzealnych, z.4, Kolekcja Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Warszawa 1990, s. 15. 2 Projekt ten szczegółowo omówiony został w drugim rozdziale pracy. 7 odkrywki węgla brunatnego w okolicach miejscowości: Osiny, Chabielice, Stróża3.