İçel Yöresi Düz Dokuma Yaygılarda Kullanılan Motif ve Kompozisyon Özellikleri The Characteristics of Compositions and Patterns Taciser ONUKâ H. Feriha AKPINARLIââ Used in Flat – Woven Mats of İçel Region ÖZET kompozisyon özellikleri örneklerle açıklana- Düz dokuma yaygılar Orta Asya’dan günümü- caktır. ze kadar Türklerin eşsiz güzellikte eserler sun- Anahtar Kelimeler: Düz Dokuma Yaygılar, Motif, duğu önemli bir alandır. Selçuklu, Osmanlı dö- Kompozisyon, Türkmen nemlerinde üretilen eserler müzelerimizi ve ev- lerimizi süslemektedir. Düz dokuma yaygılar Ki- ABSTRACT lim, cicim, sumak ve zili olarak gruplandırılmak- From Central Asia to the present day, flat woven tadır. En yaygın üretilen tekniği kilim olmakta ve mats have been an important field where the bazı yörelerimizde diğer düz dokumalara da ki- Turks offer the works of unique beauty. The lim ismi verilmektedir. works of art produced in Seljuk and Ottoman Anadolu’nun farklı bölgelerine yerleşmiş periods still decorate our homes. Flat-woven olan Türkmen boyları çoğunlukla hayvancılık- mats may be grouped as rugs, rug, sumac, and la uğraştıklarından hayvanlarından elde ettikleri bell. The most produced technique is rug and in elyafı dokumacılık sanatında kullanmaktadırlar. some of our regions the other flat woven mats Yöresinde bulunan doğadan yararlanarak elyafı- are also named as rug. nı, ipliğini renklendirerek dokumalarında kullan- The Turkmen tribes, who had settled in maktadır. Her yöremizdeki Türkmen boyları ya- different parts of Anatolia, use the fibers that şam biçimlerini, üzüntüsünü, sevincini ve kendi- they get from their animals in the weaving art ni yansıyan işaretlerini dokumalarına yansıtmış- since most of them are mainly engaged in stock- lardır. Bu nedenle düz dokuma yaygılarda kulla- breeding. They use the fiber in their weaving while nılan motifler kültürü yansıtan kimlik özelliği ta- coloring the yarn by taking advantage of nature şımaktadır. Dokumalardaki motiflerin bir araya in the region. The Turkmen tribes in each region, gelerek bir düzen oluşturması da yörelere göre reflect their life style, their sadness, joy and the farklılık göstermektedir. signs in their weavings. Therefore, the patterns İçel yöresinde bulunan Türkmenlerinde used in flat woven mats bear the cultural identity her ilçede, köyde farklı özellikte motif ve kom- traits. The layout set by gathering different pozisyon uyguladıkları zili, cicim, kilim ve su- patterns differs from one region to another. mak dokumaları mevcuttur. Bu bildiride, İçel There are different bell rug, rugs and sumacs ili ilçe ve köylerin de yapılan alan araştırması that have different patterns and compositions in sonucunda tespit edilen düz dokuma yaygı- each village and town of Turkmens living in İçel lardaki motiflerin bezeme türü, isim, renk ve region. In this paper, the decoration styles, names, colors and compositional characteristics of the patterns in flat woven mats identified as a result of field research implemented in the towns and villages of İçel will be described through examples. * Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Emekli Öğretim Üyesi, e-posta: [email protected] Keywords: Flat woven mats, pattern, ** Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, El composition, turkmen. Sanatları Eğitimi Bölümü, e-posta: [email protected] 84 arış V I / 2 0 1 1 The Characteristics of Compositions and Patterns Used in Flat – Woven Mats of İçel Region Taciser ONUK - H. Feriha AKPINARLI 1.Giriş kuma yaygılarda genellikle yün iplik kullanmışlardır. Düz dokuma yaygılar Orta Asya’dan günümüze kadar (Foto 1.) Pamuk malzeme Anadolu da endüstri ha- Türklerin eşsiz güzellikte eserler sunduğu önemli bir reketinin yayılmasından sonra özellikle İngilizlerin alandır. Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemle- Anadolu da halı dokutmaya başladıkları yıllarda yak- rinde üretilen eserler müzelerimizi ve evlerimizi süs- laşık 1844 yıllarından itibaren yaygınlaşmıştır. Ancak lemektedir. Düz dokuma yaygılar kilim, cicim, sumak halkın göçebe yaşadıkları dönemlerde avcılık ve hay- ve zili olarak gruplandırılmaktadır. En yaygın üreti- vancılıkla uğraştıklarından geleneğinden vazgeçme- len tekniği kilim olmakta ve bazı yörelerimizde diğer mesi yünü elde ettiği koyunun geçim kaynağı olması düz dokumalara da kilim ismi verilmektedir. gibi nedenlerle pamuk çok kullanılmamış ikinci de- Anadolu’nun farklı bölgelerine yerleşmiş olan recede kalmıştır. (Deniz 2000: 62) Türkmen boyları çoğunlukla hayvancılıkla uğraştıkla- Düz dokuma yaygılarda dokuyucunun dokumada rından hayvanlarından elde ettikleri elyafı dokuma- kullanacağı teknik ne olursa olsun başlangıç ve bitiş cılık sanatında kullanmaktadırlar. Yöresinde bulu- kısımlarında kilim tekniği kullanılmıştır. Düz doku- nan doğadan yararlanarak elyafını, ipliğini renklendi- ma yaygılar arasında en tanınmış olan kilim; çözgü- rerek kilim, cicim, sumak, zili tekniklerini kullanarak lerin atkılar tarafından tamamen gizlendiği atkı yüz- yaygı, heybe, çuval v.b. el sanatları ürünlerini oluştur- lü dokumalar olarak tanımlanmaktadır. muşlardır. İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak, örtün- “Kilim” kelimesi Türkçe bir kelime olarak 13. Yüz- mek ve korunmak amacı ile yapılan dokumacılık sa- yıldan beri kullanılmaktadır. Kilim geleneksel bir natı; çevre şartlarına göre değişiklikler gösteren top- dokuma tekniği olarak çeşitli yabancı dillerde de lumun duygularını, düşüncelerini, sanatsal beğenile- aynı söylenmektedir. “Ukraynaca’da “kylym”, Polon- rini ve kültürel özelliklerini yansıtan “geleneksel” ya- ya dilinde “kilim”, Bulgarca’da ve Sırpça’da “kilim” pısıyla geçmişte ve günümüzde yaşayan ulusal kültü- Romence’de ise “chilim”dir. (Acar, 1982; Onuk, Ak- rün bir parçasıdır. Böylece dokumacılık maddi kültü- pınarlı 2004:17) rün en önemli ürünleri olarak değerlendirilmektedir. Kilim dokuma; motiflerin bulunduğu belirli alan- Yün, tiftik veya deve yününden iğ, kirmen, çık- larda, atkı ipliğinin çözgülerin bir altından, bir üs- rık ile eğrilerek elde edilen iplikler bitkisel boyalar- tünden geçerek bir başka motifin sınırına kadar git- la boyanarak çok zengin renklerle dokunmuştur.Tez- mesi ve buradan geri dönmesidir. (Akpınarlı, 1997, gah olarak dikey veya yatay tezgahlar kullanılmıştır. 45) Böylece aynı renkteki atkı ipliğinin çözgü iplikle- Düz dokuma yaygılarda kirkit kullanımı yaygın ol- rinin arasından kendi desen alanında gidip gelerek makla birlikte ağır ve geniş ağızlı olması nedeni ile motifleri oluşturmasıdır. (Foto 2.) Motifler dokuyu- iki üç dişli tahtadan yapılmış didik, dirgene veya sü- cunun isteğine göre bölüm, bölüm veya sıra halin- mük denilen aletler tercih edilmiştir.Bunun nedeni de dokunabilir. Kilim dokuyucularının motifleri do- düz dokuma yaygılarda desenler dar ve dokumaları- kurken, eline aldığı bir renk atkı ipliğini motif sonu- nın daha yumuşak yapıda olmasıdır. na kadar devam ettirmektir. Bu şekilde yapılan doku- Türk toplulukları Anadolu’ya gelinceye kadar ve ma daha kolay ve az zamanda yapılmaktadır. Uygula- Anadolu’ya geldikten sonra XIX. yy’a kadar düz do- nan motifin bir tarafından diğer tarafına açılan ağız- Foto 1. Toros Yaylalarında Yetiştirilen Kuzular Foto 1. Toros Yaylalarında Yetiştirilen Kuzular arış V I / 2 0 1 1 85 İçel Yöresi Düz Dokuma Yaygılarda Kullanılan Motif ve Kompozisyon Özellikleri Taciser ONUK - H. Feriha AKPINARLI lıktan geçirilen atkı ipliği bol bırakılarak kirkitle sıkış- tırılarak atkı iplikleri çözgü ipliklerini örterek gizlen- mesini sağlamıştır. Kilim tekniği dokunurken çözgü ipliklerinin arasında geçen atkı iplikleri belirli mo- tif alanlarında gidip, geri dönerken en son çift çöz- güye dolanarak geri döndüklerinden, iki ayrı renkte- ki atkı ipliklerinin karşılaştığı dikey çizgilerden birer ilik meydana gelir. Bu tür kilimlere “ilikli kilim” deni- lir. Bu iliklerin açık bırakılma şekilleri, çeşitli teknik- lerle kapatılması ya da dikey çizgilerden kaçınılarak ilik meydana getirilmeden dokunulması ile değişik kilim türleri ortaya çıkmaktadır. (Onuk, vd. 1998a:12) Bu kilim türlerini şöyle sıralayabiliriz. İlikli kilim, de- sen sınırları eğik olan kilim, eğri atkılı kilim, normal atkı ipliklerinin arasına ek atkı iplikleri sıkıştırılan ki- lim, çift kenetleme ile yapılan kilim, atkı ipliklerinin aynı çözgü ipliği üzerinden geri dönmesi ile yapılan kilim, sarma konturlu kilim, eğri atkılı kontur kilim- dir (Foto 10, 13, 14). Foto 14. Farda, parmak, Turunç motifli kilim Cicim, zili, kilim ve sumak dokumalarda atkı ipli- ği desen ipliğini sıkıştırmak amacı ile kullanılır. Ci- cim atkı ve çözgü ipliklerinden başka desen iplikle- rinin kullanıldığı bir dokuma türüdür. Bir sıra desen iki sıra atkı ipliği atılarak dokunurlar. Desen iplikleri daha kalın tercih edilmekte desenler çapraz ve dikey çizgilerden meydana gelen küçük motifler oluştura- rak seyrek ve sık motifli olarak dokunmaktadır. Halk arasında cicim, cecim, çalma gibi isimler verilmek- tedir. Cicimler desenlerin uygulanışı bakımından; Foto 10. Koçboynuzu, parmak atkı ve çözgü yüzlü düz dokuma cicim, sarma motif- li cicim ve çözgü yüzlü cicimdir. (Onuk, vd.1998b:32) (Foto 6, 7, 8, 9) Zili üç veya daha fazla iplik sistemine dayanan dokumalardır. Her desen ipliği kendi desen alanın- da çözgüleri boylu boyunca üç üstten bir alttan atla- yarak yapılmaktadır. Seyrek olarak iki üst bir alt veya beş üst bir alt şeklinde de yapılır. Desen ipliğinden sonra iki sıra atkı ipliği ile sıkıştırılır. Düz zili, çap- Foto 13. Aynalı, baklava motifli Kilim Foto 6. Koçboynuzu, pıtrak ve siğir sidiği motifli cicim dokumalar 86 arış V I / 2 0 1 1 The Characteristics of Compositions