Nasjonal positivisme. Om Henrik Jæger: Illustreret norsk literaturhistorie. Hovudoppgåve ved Nordisk institutt Universitetet i Bergen Kåre Dale Februar 2004 Innhald Innleiing...................................................................................................................................... 3 Henrik Jæger og hans forfattarskap.............................................................................................6 Historikk......................................................................................................................................9 Tidlegare norske litteraturhistorier............................................................................................12 Hans Olaf Hansen................................................................................................................. 12 Lorentz Dietrichson...............................................................................................................14 Oppbygginga av Illustreret norsk literaturhistorie.................................................................... 21 Om første delen.....................................................................................................................21 Om andre delen..................................................................................................................... 25 Videnskabernes literatur........................................................................................................30 Etterfølgjande verk....................................................................................................................33 Carl Nærup............................................................................................................................33 Just Bing................................................................................................................................34 På sporet av ideologisk påverknad ...........................................................................................36 Positivismen..........................................................................................................................36 Darwinisme........................................................................................................................... 37 Hyppolyte Taine....................................................................................................................38 John Stuart Mill.....................................................................................................................38 Georg Brandes.......................................................................................................................39 Norsk historievitskap og filologi...........................................................................................40 Kva vi ikkje finn................................................................................................................... 41 Om å bestemme verket..............................................................................................................42 Språk og nasjon.........................................................................................................................44 Jæger og hans andre skrifter i verket.........................................................................................46 Biletmaterialet i bøkene............................................................................................................ 49 Kva er ein forfattar?.................................................................................................................. 55 Den norske litteraturen – ei åndeleg utviklingssoge................................................................. 68 Inndelinga av litteraturen før 1814........................................................................................70 Inndelinga av litteraturen etter 1814..................................................................................... 75 Litteraturomgrepet hos Jæger....................................................................................................83 Nærmare om vitskapane............................................................................................................85 Spor etter Illustreret norsk literaturhistorie............................................................................... 88 Om litteraturhistorieskriving.....................................................................................................91 Avslutning.................................................................................................................................94 Litteraturliste............................................................................................................................. 95 Samandrag.................................................................................................................................97 Illustrasjonar............................................................................................................Vedlegg 1 - 7 2 Innleiing I denne oppgåva skal eg undersøkje Illustreret norsk literaturhistorie som kom ut i tre bind i 1896. Verket er på meir enn 1800 sider og tar for seg norsk litteratur frå ca år 900 og fram til eit par år før verket kom ut. Forfattaren var den bergenske litteraturvitaren Henrik Bernhard Jæger, som diverre døydde året før verket kom ut. Han rakk heller ikkje å fullføre skrivinga, slik at forleggjaren, Hjalmar Bigler, bad overlærar Otto Andersen fullføre verket. Det gjorde han etter ein samtale med Jæger to dagar før denne døydde. Frå før fanst det, utanom det som var skrive til skolebruk, to norske litteraturhistorier. Det siste av desse, Omrids af den norske Poesis Historie av Lorentz Dietrichson, var ferdig i 1869, og med tanke på den diktargenerasjonen som hadde fått fotfeste i den norske litteraturen i mellomtida, var det nok på høg tid med ei ny litteraturhistorie. Ei anna sak var den utviklinga som hadde vore innan litteraturteori og historiefaget. Illustreret norsk literaturhistorie var det til då største og grundigaste verket om norsk litteratur, og er godt utstyrt. Innbindinga er i raudt skinn med mange detaljar i gull. Det er utstyrt med ei mengd illustrasjonar, og det er og sett inn faksimiler med eksempel frå manuskripta til ulike forfattarar. Det er òg eit kapittel om «Videnskabernes Literatur i det nittende aarhundrede». Ein slik del finst ikkje i andre norske litteraturhistorier. Denne delen var ikkje skrive av Jæger, men av forskarar innan dei ulike fagfelta. Jæger hadde fullført heile den siste delen, om litteraturen etter 1814, og det mest av første del, frå år 900. Det stod att 90 sider å skrive for Andersen, og sjølv om han freistar å avslutte i Jægers ånd, ser vi at han er mykje forsiktigare og mindre polemisk. Han er òg den som skriv innleiinga, og det er noko smålåtent over den. Han seier ingenting om visjonane for verket, og den siste delen, om vitskapane, fråskriv han seg ansvaret for. Det har vore lita interesse for å forske på litteraturhistorieskriving i Noreg. Den openberre forklaringa er at det verkar meir naturleg å forske på forfattarar og litterære verk, heller enn omtalen av dei. Det mest omfattande verket om litteraturhistorieskriving på norsk er Om litteraturhistorieskriving. Perspektiv på litteraturhistoriografiens vilkår og utvikling i europeisk og norsk samanheng frå 1983 av Atle Kittang, Per Meldahl og Hans H. Skei. Her vert ein del grunnleggjande problem drøfta, og i Meldahls del vert dei fleste av dei norske 3 litteraturhistoriene til og med Bull og Paasche gjennomgått. Han fokuserer særleg på kva vitskapsteoretisk grunnhaldning som ligg til grunn for dei ulike forfattarane og på deira forhold til eit nasjonalt prosjekt. I denne oppgåva vil eg presentere ulike sider ved Jægers verk. Sjølv om verket er meir enn hundre år gammalt, pregar fleire av dei grepa Jæger gjorde vår tids oppfatning av kva som er norsk litteratur. På mange måtar har hans avgrensing og inndeling av den norske litteraturen blitt rådande kanon. Det gjeld først og fremst avgrensinga i tid, men også kva som skal reknast med til litteraturen i dei ulike periodane. Også delen om vitskapane vil eg sjå nærmare på. Sjølv om det er vitskapane sin litteratur som er tema, vil denne delen venteleg seie ein del interessant om vitskapleg sjølvforståing og vise kva retorikk som vart rekna som gangbar når vitskapane skal presentere seg for publikum. Jæger var ein skolert mann, godt kjend med dei ideologiske straumdraga i tida. Han var rekna som elev og tilhengjar av danske Georg Brandes, som var den som framfor nokon har fått æra for å bringe moderne europeisk tenking inn i den skandinaviske kulturdebatten. Vi vil difor òg sjå på det ideologiske klimaet rundt Henrik Jæger og Illustreret norsk literaturhistorie. Meir allment vil eg gå inn i ein del av problemstillingane ved å skrive litteraturhistorie i det heile tatt. Ein av dei som har drøfta dette er David Perkins. Hans bok heiter, typisk nok: Is literary History possible? Han er innom mange ulike måtar å skrive og forstå litteraturhistorie på. Han er tilbøyeleg til å svare negativt på spørsmålet han stiller i tittelen, men ender opp med å finne legitimitet for litteraturhistoriesjangeren gjennom ein form for hermeneutikk, mellom anna inspirert av Nitzsche.. Her må vi hugse at gjenstanden for litteraturhistoria ikkje er korkje boka eller forfattaren, men dei samla hendingane i og rundt litteraturen, der sjølvsagt bok og forfattar er heilt