Krwawy cień genocydu Krwawy cień genocydu część druga Ludobójstwa – pamięć, dyskurs, edukacja redakcja naukowa Beata Machul-Telus Urszula Markowska-Manista Lech M. Nijakowski Instytut Wydawniczy Książka i Prasa Warszawa 2017 Redakcja naukowa: Beata Machul-Telus Urszula Markowska-Manista Lech M. Nijakowski Recenzenci: dr hab. Ewa Waszkiewicz dr hab. Sławomir Łodziński, prof. UW Projekt okładki i skład: Krzysztof Ignasiak / bekarty.pl Publikacja została wydana dzięki wsparciu finansowemu Fundacji im. Róży Luksemburg © Instytut Wydawniczy Książka i Prasa 2017 ISBN 978-83-65304-63-6 Instytut Wydawniczy Książka i Prasa ul. Twarda 60, 00­‍818 Warszawa tel. 22 -624 -17 -27 [email protected] www.iwkip.org www.monde -diplomatique.pl Spis treści Wstęp Prof. Philip Zimbardo / 7 Wprowadzenie / 15 Edukacja o ludobójstwach – historia, pamięć, rozumienie Beata Machul-Telus i Urszula Markowska-Manista / 21 Czy ludobójstwo się opłaca? Społeczno-ekonomiczne efekty ludobójstw i ich reprezentacje w dyskursie publicznym Lech M. Nijakowski / 65 Rafał Lemkin – zapomniany polski prawnik Alicja Bartuś / 103 Relatywizacja ludobójstwa jako instrument stosunków geopolitycznych na przykładzie politycznego dyskursu o ludobójstwach Ormian i Czerkiesów Justyna Olędzka / 129 Konflikt pamięci, czyli trudna edukacja o ludobójstwach i wychowaniu do pokoju na Bałkanach, ze szczególnym uwzględnieniem Chorwacji (perspektywa kryminologiczna) Magdalena Ickiewicz-Sawicka / 157 Temat zagłady Romów i Sinti w szkolnych programach edukacyjnych Joanna Talewicz-Kwiatkowska / 195 „Wymazywanie błędów przeszłości” – analiza rekonstrukcji systemu szkolnictwa oraz tworzenia polityki historycznej w Rwandzie po 1994 roku Karolina Bieniek / 225 Prawda stała się obrazą. Pamięć o ludobójstwie jako instrument legitymizacji separatystów biafrańskich Błażej Popławski / 273 Przełamać zmowę milczenia.Analiza funkcjonowania instytucji zaangażowanych w upowszechnianie narracji o ludobójstwie w Papui Zachodniej Błażej Popławski i Damian Żuchowski / 309 Polskie nauczanie o Holokauście w wymiarze szkolnym Barbara Weigl i Robert Szuchta / 355 Edukacja i pamięć o Holokauście na przykładzie wizyt studyjnych młodzieży izraelskiej w Polsce Katarzyna Suszkiewicz / 381 Od międzynarodowego prawa humanitarnego do działań na rzecz ochrony ludności cywilnej – stanowisko Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża dotyczące zbrodni ludobójstwa Magdalena Stefańska / 431 Bibliografia / 469 Noty o autorach / 531 Wstęp Prof. Philip Zimbardo 9 grudnia 2018 roku przypada 70. rocznica przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji w spra- wie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Doku- ment ten jest fundamentem, na którym zbudowano mię- dzynarodowy system reagowania na i karania sprawców masowych ataków na ludność cywilną. Współautorem konwencji jest polski prawnik żydowskiego pochodzenia, Rafał Lemkin. Lemkin jest również twórcą angielskiego terminu genocide, powstałego z połączenia dwóch słów: greckiego genos (rasa, szczep, plemię) i łacińskiego cide (occido, occidere – zabijać). Wiek XX nazywany jest wiekiem ludobójstw. Miliony osób zginęło z powodu przynależności do określonego narodu, grupy etnicznej lub wyznaniowej. Najbardziej znanym ludobójstwem jest Holokaust, jednak przykładów eksterminacji społeczności i narodów odpowiadających lemkinowskiej definicji ludobójstwa jest znacznie więcej. Ludzkość nieustannie uzupełnia katalog masakr, czystek etnicznych i ludobójstw… Czy kolejne pokolenia będą mo- gły nazwać wiek XXI antytezą wieku ludobójstw? Z pewnością zależy to od zbiorowej pamięci, naszych dyskusji i naszego nauczania o tych tragicznych i bole- snych wydarzeniach. Rozważaniom nad tymi właśnie klu- 7 czowymi kwestiami, jakimi są pamięć, dyskurs i edukacja, poświęcona jest niniejsza publikacja. Dyskurs naukowy i debata publiczna na temat ludo- bójstw są niezwykle skomplikowane, przede wszyst- kim wskutek budzących silne emocje batalii o definicję zbrodni ludobójstwa oraz czynów uznanych za genocyd. Ludobójstwo nie jest aktem, który wydarza się z dnia na dzień, bez ostrzeżenia, bez jakichkolwiek dostrze- galnych symptomów. Jest procesem planowanym i za- mierzonym. A skutki tego procesu są odczuwalne nie tylko „tu i teraz”. Ludobójstwo negatywnie wpływa na stan bezpieczeństwa ludności na terytoriach ościennych, wyzwala mechanizm lawinowej migracji uchodźców i powoduje traumę, którą dziedziczą kolejne pokolenia. W obliczu nasilającej się na całym świecie fali ekstremi- zmów i radykalizacji społecznej zasadne wydaje się cią- głe przypominanie o wydarzeniach, o których mówimy w kontekście „nigdy więcej”. Radykalizacja jest w wielu aspektach transgraniczna. Na przykład platformy dysku- syjne, media społecznościowe i inne narzędzia interneto- we mają wymiar międzynarodowy, co sprawia, że mowa nienawiści i fala hejtu rozpełzają się z ogromną siłą. Rady- kalizacja postaw w Internecie i zauważalny wzrost otwar- cie ekstremistycznych ugrupowań w Europie oraz poza nią są powodem coraz większego zaniepokojenia. We współczesnej Europie ostatnich lat nie brakuje przykła- dów, które zdają się potwierdzać alarmistyczny ton wielu naukowców i publicystów ostrzegających przed nacjona- lizmem, faszyzmem, ksenofobią. Napływ setek tysięcy uchodźców na Stary Kontynent – wpisany w kryzys uchodźczy – sprawił, że zjednoczo- na Europa stanęła w obliczu wielu dylematów i wyzwań. Nasiliły się tendencje nacjonalistyczne, postawy kseno- 8 fobiczne i rasistowskie. Wzmogła się mowa nienawiści. Solidarność, na której budowano zjednoczoną Europę, okazała się krucha. Czy w obliczu takiego testu Europa przetrwa zjednoczona, tolerancyjna i otwarta? Nie ma prostych odpowiedzi. Z pewnością wiemy tylko jedno – im więcej rzetelnej wiedzy, tym mniej strachu, a im mniej strachu, tym większa szansa na współczucie, porozumie- nie, współpracę. W ramach tej tematyki należy również zwrócić uwagę na fakt, że państwa i organizacje międzynarodowe nie za- wsze wyrażają wolę podjęcia natychmiastowego i efektyw- nego działania w przypadkach ludobójstwa. Zachodzące w sferze pamięci społecznej i historycznej przeobrażenia, których odbiciem są m.in. takie terminy jak „pamięć kultu- rowa” i „globalizacja pamięci”, sprawiają, że jako naukowcy i edukatorzy stajemy przed nowymi wyzwaniami. Naucza- nie o prawach człowieka staje się istotną przestrzenią dla zaistnienia wiedzy o dawnych i współczesnych masakrach i ludobójstwach. Skłania to do spojrzenia na nauczanie o ludobójstwach jako na źródło kształtowania wielu uni- wersalnych wartości i postaw, takich jak dobro, wolność, odpowiedzialność, solidarność, sprawiedliwość, poszano- wanie różnorodności. Nauczanie o ludobójstwach wska- zuje na konieczność obrony praw człowieka oraz prze- ciwstawienia się rasizmowi i ksenofobii oraz wszelkiego rodzaju uprzedzeniom. Uczy świadomego uczestnictwa w społecznym życiu świata. Jeżeli nauczanie o ludobójstwach rozpatrywać będziemy z tej perspektywy, to jest ono zagadnieniem, które dotyczy wszystkich ludzi i ich dziejowości. Nie ma wątpliwości, że wiele mechanizmów, które doprowadziły do zbrodni prze- ciwko ludzkości, jest nadal obecnych we współczesnym świecie. Dlatego uświadamianie tych zagrożeń powinno 9 być zadaniem każdego z nas. Celem przekazów edukacyj- nych powinno być nie tylko czynienie dobra rozpatrywane przeze mnie w kontekście heroizmu1, ale wskazywanie, jak swoją postawą i działaniem nie szkodzić i nie stać się bier- nym uczestnikiem procesów ludobójczych. Zasadniczo człowiek powinien kierować się w swo- im życiu określonymi ideami. Jednak nie zawsze jest to możliwe. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy w świecie zachodzą gwałtowne zmiany i narasta poczucie kryzysu. Trudno opowiedzieć się po stronie wartości, kiedy właści- wie nie ma niczego pewnego. Gwałtowny rozwój nowych mediów, jakiego doświadczamy we współczesnym świecie, prowadzi nieuchronnie do daleko idących zmian w struk- turze społeczno-kulturowej oraz systemie norm i warto- ści, będących spoiwem społeczeństw. To poprzez media nagle zjawiska o charakterze ogólnoświatowym i odległe wydarzenia zaczynają mieć bezpośredni wpływ na nasze życie codzienne, wpływając na nasze poglądy i przeko- nania. Jak je wykorzystamy? Do czego nam posłużą? Czy zaprzęgniemy je w służbę „dobra” czy „zła”? Pytania te pozostaną otwarte. Pierwsza książka z serii Krwawy cień genocydu miała uświadomić polskiej opinii publicznej, jak ważnym jest to, żeby wiedzieć i rozumieć, jak i dlaczego dochodzi do ak- tów ludobójstwa. Jej kolejna część – poświęcona pamięci i dyskursowi publicznemu oraz edukacji o ludobójstwach – ma nam pomóc zagłębić się w strategie dyskursu, polityki 1 Więcej na ten temat: TED talk, „Heroes Are Us”: www.blog.ted.com/ 2011/02/03/phil-zimbardo-and-the-heroic-imagination-project-ted- blog-exclusive-video/; The Heroic Imagination Project highlighted in The Wall Street Journal: www.online.wsj.com/article/SB10001424052 748704156304576003963233286324.html; USA Today: www.usatoday. com/yourlife/mind-soul/doing-good/2011-01-14-heroes14_ST_N.htm. 10 edukacyjne i modele zbiorowej pamięci o ofiarach ludo- bójstw. To przecież na bolesnych lekcjach przeszłości mu- simy uczyć się, jak kształtować naszą przyszłość, tak aby sama idea ludobójstwa stała się niemożliwa do wyobrażenia. Idee przyświecające twórcom tej książki bliskie są zało- żeniom organizacji, którą nazwaliśmy „Projekt Heroicznej Wyobraźni” (Heroic Imagination Project – HIP) oraz dzia- łaniom, jakie realizujemy na rzecz wprowadzania zmiany społecznej. Celem projektu jest uczenie zwykłych ludzi mądrego i efektywnego bohaterstwa – tego, jak pomagać potrzebującym