Ewa Krause Monografia historyczna Gminy i Miasta Janikowo — od pradziejów ludzkości do końca XX wieku Janikowo 2002 1 Dziękuję Wszystkim, którzy wspierali mnie w napisaniu historii Tej Ziemi i historii Ludzi, którzy Tutaj pozostawili ślad swojego życia. Ewa Krause 2 Od Autora „Monografia historyczna Gminy i Miasta Janikowo - od pradziejów ludzkości do końca XX wieku” powstała z inicjatywy Zarządu Gminy dla uczczenia milenium roku 2000 oraz 40-lecia uzyskania praw miejskich przez Janikowo. Książka została napisana w oparciu o dotychczasowe opracowania historyczne dotyczące tego obszaru oraz na podstawie źródeł archiwalnych, przede wszystkim do- kumentów parafialnych - rękopisów i druków znajdujących się w Archiwum Archika- tedralnym w Gnieźnie, kronik szkolnych, „Dziejów Kołodziejewa” spisywanych przez Panią Henrykę Bogdan oraz dokumentów archiwalnych zgromadzonych w Urzędzie Miejskim w Janikowie. „Monografia historyczna Gminy i Miasta Janikowo” jest więc w części kompilacją, w części ma charakter badawczy. W przypadku dokumentów dochowano wierności tekstom zarówno w treści, for- mach pisowni, interpunkcji, jak i w zapisie graficznym, co nie było łatwe. W cytowanych dokumentach zachowano oryginalną pisownię, która często znacz- nie odbiega od obowiązujących obecnie zasad. Zdarza się, iż w jednym dokumencie występują różne formy pisowni tego samego wyrazu. Dotyczy to głównie rękopisów i druków z XIX w., z okresu zaboru pruskiego, kiedy języka polskiego nie uczono w szkołach, a językiem urzędowym był niemiecki. Dziękuję Panu Krzysztofowi Bogdanowi - autorowi graficznego opracowania „Mo- nografii historycznej Gminy i Miasta Janikowo” za profesjonalizm, życzliwość i pomoc we współtworzeniu zapisu minionego czasu Naszej Ziemi. Przed podjęciem decyzji o napisaniu „Monografii” zastanawiałam się, czy miejsce, przez które nie przetoczyła się „wielka historia” może być ciekawym tematem histo- rycznego opracowania. W trakcie zbierania materiałów szybko przekonałam się, że problemem nie jest znalezienie informacji, ale ich wybór ze zgromadzonego, obszernego materiału źródłowego. Monografia nie wyczerpuje historycznej wiedzy dotyczącej obszaru Gminy i Miasta Janikowo, co jest oczywiste z uwagi na bogactwo materiału, który będzie inspiracją do dalszej pracy nad poznaniem historii naszego regionu. Zbieranie materiału, opracowanie koncepcji pracy i napisanie „Monografii histo- rycznej Gminy i Miasta Janikowo” trwało kilka lat. Był to dla mnie czas fascynacji historycznej i czas miłości - do Ludzi i Miejsc, gdzie wszystko jest ważne i wszystko jest bliskie mojemu sercu. Janikowo, 24 czerwca 2002 roku. 3 ZARYS PRZEOBRAŻEŃ ADMINISTRACYJNYCH I SZKIC DO DZIEJÓW GMINY JANIKOWO Gmina Janikowo powstała w 1975 roku w następstwie nowego podziału admini- stracyjnego kraju. Obszar Gminy obejmuje wschodni kraniec Niziny Wielkopolsko – Kujawskiej i za- myka się na terenach Wysoczyzny Kujawskiej, w części zwanej obrazowo Kujawami Czarnymi. Nazwa ta nawiązuje do urodzajnych gleb, które długo decydowały o typo- wo rolniczym charakterze tego obszaru. Gmina Janikowo zajmuje powierzchnię 93 km2, z czego 10 km2 przypada na ob- szar miasta, w obrębie którego od 1962 roku pozostaje wcześniejsza wieś Ostrowo i przysiółek Ustronie. Pozostały teren zajmuje dziewiętnaście wsi z przynależącymi do nich przysiółkami. Są to: Kołuda Mała – wieś sołecka, Kołuda Wielka – wieś sołec- ka, Sielec – wieś sołecka, Ludzisko – wieś sołecka i Balice – wieś należąca do sołectwa Ludzisko, Góry – wieś sołecka oraz Skalmierowice i Ołdrzychowo – wsie, które należą do sołectwa Góry, Głogówiec – wieś sołecka, Dębowo – wieś sołecka i Sosnówiec oraz Dębina – wsie współtworzące sołectwo Dębowo, Kołodziejewo – wieś sołecka, do tego sołectwa należy więc Pałuczyna oraz Huby Pałczyńskie (huby są synonimem kolonii, przysiółka czyli niewielkiej liczby zabudowań pozostających w pewnym oddaleniu od wsi), Trląg – wieś sołecka, wraz z przysiółkami Jetanowo i Korytkowo, Broniewice – wieś sołecka oraz przysiółki Sahara i Mogilonka, Wierzejewice – wieś sołecka, Dobie- szewice – wieś sołecka oraz współtworzące sołectwo wieś Dobieszewiczki i przysiółek Majdany. Gmina Janikowo rozciąga się na zachód i na wschód od Jeziora Pakoskiego, które jest położone niemal centralnie na jej terenie i wcześniej było nazywane od miej- scowości położonych nad jeziorem – Jeziorem Kołudzkim, Trląskim, Broniewickim i Pakoskim. Na obszarze Gminy Janikowo spotykają się dwie krainy historyczne Kujawy i Wiel- kopolska, a właściwie jej wschodni szaniec – Pałuki. Umowną granicą rozdziału krain historycznych jest linia Noteci. Podział ten rozgranicza również regiony etnograficzne, które zawierają się na ob- szarze Pałuk i Kujaw. Zachodnia granica Kujaw do dzisiaj w części oparta jest na linii biegnącej wzdłuż Jeziora Pakoskiego. Granica ta funkcjonuje w świadomości społecznej do dziś, gdyż dominuje przekona- nie o przynależności do Kujaw wszystkich wsi położonych na wschód od tego jeziora: „Janikowo, Ostrowo w powiecie inowrocławskim [...] to Kujawy; [...] za jeziorem leżą Pałuki, tam mieszkają Pleszowioki np. w [...] Dobieszewicach, Broniewicach”. Według podziałów etnograficznych w obrębie Kujaw nasz obszar zawiera się w czę- ści Kujaw Zagoplańskich (zwanych też Za Wodą), w większej części wchodzi w skład Kujaw Czarnych. 4 W XIV w. za panowania Kazimierza Wielkiego został zakończony proces organi- zowania państwa polskiego. W tym czasie powstały, obowiązujące przez kilka wieków, struktury administracyjne kraju. Obszar Gminy Janikowo wchodził wówczas w skład dwóch województw: inowro- cławskiego i kaliskiego i dwóch powiatów: inowrocławskiego i gnieźnieńskiego. W 1768 roku część dzisiejszego terenu Gminy objęło nowo utworzone województwo gnieźnień- skie. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku wszystkie miejscowości Naszej Gminy zostały przyłączone do Prus. W 1815 roku, po kongresie wiedeńskim, weszły w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego, które po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. zostało włączone do Cesarstwa Niemieckiego. W 1817 roku utworzono powiat mogileński. Wówczas to obszar dzisiejszej Gminy Janikowo stanowił części sąsiadujących ze sobą powiatów: inowrocławskiego i mogi- leńskiego. Ten podział administracyjny zachował się do zakończenia pierwszej wojny światowej i odzyskania niepodległości przez Polskę, co tutaj nastąpiło w konsekwencji Powstania Wielkopolskiego. W II Rzeczypospolitej teren Gminy należał do nowo utworzonego województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu i do trzech powiatów: Inowrocław, Mogilno i Strzel- no (ostatni z tych powiatów zlikwidowano w 1932 roku). W latach II wojny światowej obszar ten został wcielony do Rzeszy jako niemiecka prowincja Kraj Warty. Po wojnie obszar dzisiejszej Gminy Janikowo wszedł w skład przywróconych po- wiatów – mogileńskiego i inowrocławskiego oraz utworzonego wówczas województwa bydgoskiego. W 1975 roku powstała Gmina Janikowo, co było wynikiem reorganizacji admini- stracyjnej kraju (wówczas zlikwidowano powiaty i utworzono dwustopniowy podział administracyjny oparty na województwach i gminach). Gminę Janikowo utworzono z części powiatów: mogileńskiego i inowrocławskiego. Była ona położona na terenie województwa bydgoskiego, o zmniejszonym, w stosunku do poprzedniego, obszarze. W 1998 roku Gmina Janikowo weszła w skład powiatu inowrocławskiego i no- wo utworzonego województwa kujawsko – pomorskiego, co było konsekwencją zmian kształtujących strukturę administracyjną kraju u progu Trzeciego Tysiąclecia. Najstarsze ślady działalności człowieka na tym obszarze odkryto w Broniewicach. Są to fragmenty ceramiki wstęgowej rytej, datowane na drugą połowę piątego tysiąc- lecia przed Chrystusem. O tysiąc lat młodsze są fragmenty domu kultury lendzielskiej odkryte w Dobieszewicach. Żyzne ziemie i położenie wzdłuż traktu wodnego stwarzały dogodne warunki do wędrówek ludności, o czym świadczy wiele stanowisk archeologicznych, m. in. w Gło- gówcu. W okresie tworzenia się państwa polskiego w początkach średniowiecza teren Gmi- ny stanowił część obszaru plemiennego Goplan. Na podstawie pośrednich przekazów źródłowych możemy stwierdzić, że w okresie wczesnopiastowskim w Janikowie i Kołudzie znajdowały się wczesnośredniowieczne 5 grody, aczkolwiek nie znaleziono pozostałości archeologicznych umożliwiających do- kładną lokalizację. Wokół grodów powstały osady m. in. Broniewice, Kołodziejewo Korytkowo, Wierzejewice. Najstarsze źródło pisane dotyczące bezpośrednio miejscowości Naszej Gminy po- chodzi z roku 1192, czyli z okresu rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich. Jest to dokument dotyczący Ludziska jako wsi rycerskiej. Dalsze zapiski pochodzą z XIII i XIV w.. Wówczas powstała większość wsi, które do dzisiaj funkcjonują na obszarze Gminy – m. in. z 1249 r. pochodzi dokument dotyczący Trląga, a z 1250 roku za- pis dotyczący Kołudy. W tym okresie lokowano na prawie niemieckim wcześniejsze osady i nowe wsie: Kołodziejewo, Wierzejewice, Ołdrzychowo, Głogówiec. Z początku XV w. pochodzi pierwsza wzmianka dotycząca Broniewic, a z roku 1472 dokument o lokowaniu wsi Janikowo. Wsie powstawały jako własność kościelna np. Ludzisko, rycerska, później szlachecka, jak m. in. Kołuda, Trląg czy Kołodziejewo, bądź jako własność królewska – ten charakter najdłużej zachowały Skalmierowice, co być może wpłynęło na znaczący charakter tej wsi w późniejszych wiekach. Właściciele wsi sprawowali także ważne godności i urzędy – np. Paweł Kołudzki pełnił urząd sekretarza królewskiego, a Szymon Kołudzki sprawował godności pro- boszcza kapituły gnieźnieńskiej. Najwybitniejszą postacią związaną z tym obszarem w okresie Jagiellońskim