Het rivierenlandschap Paul Paris In dit artikel een kort overzicht van de geologisch-landschappelijke ontwikkeling van het stroomstel• sel van de Lek en Kromme Rijn. Speciale aandacht wordt besteed aan het benedenstroomse deel van de Lek bij Ameide/Jaarsveld en de ontwikkelingsgeschiedenis van de Kromme Rijn en Lek tus• sen Wijk bij Duurstede en de Grebbeberg. De tegenwoordige Lek is geologisch In tegenstelling met de tegenwoordige onttrokken. Alleen de rivierduinen gesproken zeer jong. Echter het oer• meanderende rivier, bestond de ver• (donken), die eveneens onder een stroomdal van de Lek heeft min of wilderde riviervlakte uit een aantal min droog en arctisch klimaat zijn ge• meer dezelfde west-oostrichting ge• of meer parallel lopende ondiepe wa• vormd liggen nu soms met de kruin had. De Lek van vandaag is slechts terlopen welke zich bij zandbanken aan het oppervlak, zoals de (nu gro• een smalle stroomdraad vergeleken splitsten en even verderop zich weer tendeels afgegraven) 'Bol' van de Bin• met de brede riviervlakte die hier aan verenigden. Kenmerkend is een over• nenlek, ten zuidwesten van Lopik. In het einde van het Pleistoceen lag (fig. vloed van zand en grind vergezeld het Holoceen werd de invloed van de 1.) Aan de noordkant bepaalden de met onregelmatige afvoeren; nu eens almaar stijgende zeespiegel ook in het stuwwalcomplexen van de Utrechtse weinig en dan weer veel water. Geolo- rivierengebied steeds belangrijker. Heuvelrug en die van Wageningen de gisch-stratigrafisch gesproken beho• Achter de strandwallen en nabij de oost-westrichting van het vroegere, ren de sedimenten van de oer-Lek tot kust ontstonden door verzamelend verwilderde, rivierstelsel. Zo'n verwil• de Formatie van Kreftenheye. De zan• zoet rivierwater uitgestrekte veenmoe- derd rivierstelsel is kenmerkend voor den en grinden van deze formatie lig• rassen, welke met de stijging van de een koud klimaat (ijstijd) met zeer on• gen nu beneden het maaiveld c.q. ri• zeespiegel verder landinwaarts zich regelmatige waterhoogten. viervlakte en zijn daarom aan het oog uitbreidden. De oer-Lek verdronk als Fig. 1. Luchtfoto van de Lek bijAmeide (Foto. Paul Paris). 77 Grondboor en Hamer nr.3/4 1995 vierduin 'De Bol'. broek linksaf naar de grote meander• Dit is een Laatglaciaal rivier• lus van de Oude Kromme Rijn. duin. Verder rijden we naar Vervolgens weer terug naar Wijk bij Schoonhoven, waar we met Duurstede bij de haven. We nemen de het veer de Lek oversteken. Rijndijk en rijden verder naar het oos• Via de vestingstad Nieuw- ten. Rechts zien we de waarden van poort rijden we aan de zuid• Gravenbol welke worden afgegraven. oever van de Lek naar het Twee kilometer voor Amerongen ligt oosten. Nadat we Ameide een brede buitenbocht van de Neder• gepasseerd zijn houden we rijn met nog enkele watervoerende links aan en rijden we verder meanderbogen. over de Lekdijk. De uiterwaar• Langs kasteel Amerongen gaat het den die we nu zien zijn de verder richting Eist via een steenfa• Fig. 2. Luchtfoto van de Oude Kromme Rijn tussen Kersbergsche en Achthoven- briek welke zijn klei uit de Betuwefor- Werkhoven en Cothen (Foto Paul Paris). sche Uiterwaarden, een matie haalt. In Eist nemen we het veer schoolvoorbeeld van een ui• naar de zuidelijke oever en vervolgen het ware in deze moerassen waar on• terwaard, met zomer- en winterdijken we de weg over de Rijndijk weer in der invloed van de zee ook een eb- en en een oude Lekloop welke als een oostelijke richting. Voorbij Bontemor• vloedritme heerste. lichte welving zichtbaar is (fig. 3). gen liggen langs dijkkronkels enkele Echter de directe invloed van de zee We vervolgen de weg over de dijk meertjes (wielen, oude dijkdoorbra• was zo gering, dat nauwelijks zeeklei langs de Lek via Lexmond; Vianen; ken), waarvan de Nieuwe Waaij het werd afgezet. Geologisch wordt dit Everdingen; om fort Everdingen ver• grootste is. gebied' met eb- en vloedwerking, der via de noordrand van Culemborg We hebben hier te maken met een maar zonder mariene sedimenten, het en na Beusichem en Ravenswaaij ste• oude Rijnloop, de zgn. Oude Rijn, perimariene gebied genoemd en ken we het Amsterdam-Rijnkanaal welke op deze plaatsen was doorge• strekt zich uit naar het oosten tot Wijk over om via Rijswijk het veer te nemen broken. Vervolgens via Alst langs Kes- bij Duurstede. Tegenwoordig dooft bij over de Lek naar Wijk bij Duurstede. teren om over de brug de Rijn over te deze plaats de getijdebeweging uit. Langs de kasteel-ruïne naar de haven, steken. Net rechts over de Rijn ligt De sedimenten van het perimariene waar vroeger de Nederrijn zich splitste een verlaten zand/grindgroeve aan de gebied worden tot de Westland For• in Lek en Kromme Rijn. Deze laatste voet van de Grebbeberg. matie gerekend en in het oostelijk lijkt nu meer op een strakke vaart. We nemen de Grebbeweg en na de hiervan gelegen puur fluviatiele gebied Toch was vroeger de riviervlakte van steile helling afwaarts komen we bij de ligt de Betuwe Formatie. de Kromme Rijn hier een kilometer uiterwaarden van de Blauwe Kamer. Wijk bij Duurstede speelt niet alleen breed. als grens tussen het perimariene en We kunnen richting Cothen rijden fluviatiele district een kenmerkende langs de Kromme Rijn. Na Cothen Adres van de auteur rol, het is ook de plaats waar de Ne- over de Graaf van Lijnden van San- Van der Ghiessenstraat 32, derrijn zich splitst in de Lek en Krom• denburgweg. Bij buitenplaats Harden- 1181 RT Amstelveen me Rijn. Nu is deze Kromme Rijn ei• genlijk een onooglijk smal stroompje, echter met fraaie meanders (fig. 2). Vroeger echter vormde de Kromme Polder Jaarsveld LEK i Uiterwaarden I | Achthoven Rijn met de Nederrijn een belangrijke en brede rivier en de tegenwoordige Lek bestond niet eens. We spreken dan van de periode omstreeks het Vroeg-Subboreaal. Langzamerhand werd echter door de Lek de functie van de Kromme Rijn overgenomen en omstreeks het jaar 1000 verzandde de Kromme Rijn geheel. Verkenningstocht langs Lek en Kromme Rijn We beginnen langs de Lek bij Lopik. || Zandige Klei I Klei Vanaf het dorp rijden we via de Rolaf- Zand Oudere Ondergrond weg Zuid naar de Lekdijk en slaan • rechtsaf richting Schoonhoven. Na drie km zien we achter een breed bui• tendijks rietveld een geul (de Binnen• Fig. 3. Oostwest-profiel van Jaarsveld naar de polder Achthoven. lek) met daarachter het vergraven ri• Grondboor en Hamer nr.3/4 1995 78 .