T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLÂM TARİHİ BİLİM DALI MAHKEME SİCİLLERİNE GÖRE XVI. YÜZYIL İLK YARISINDA BURSA VAKIFLARI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Danışman Prof. Dr. Osman ÇETİN Hâle DEMİREL BURSA 2006 İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLÂM TARİHİ BİLİM DALI MAHKEME SİCİLLERİNE GÖRE XVI. YÜZYIL İLK YARISINDA BURSA VAKIFLARI ÖZET Hâle DEMİREL (Yüksek Lisans Tezi) İslâm Tarihi’nin ilk dönemlerinden itibaren Müslümanların sosyal hayatında önemli fonksiyonlar icra eden vakıflar, Osmanlı Devleti döneminde İslâm Medeniyeti’nin köşe taşlarından biri olmuştur. Eğitim, sağlık, din, ticaret gibi insanların ihtiyaç duyduğu hemen her alan vakıfların hizmet sahaları içindedir. Bu çalışma ise Bursa Mahkeme Sicilleri’nde yer alan vakfiyeler ışığında, 16. yy. ilk yarısında Bursa vakıflarını incelemektedir. Vakıflar, vakıf kurucularının sosyal statüleri, vakfedilen mülklerin çeşitleri ve vakıfların hizmet alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Vakıf kurucuları toplumdaki işlevsel rollerine göre gruplandırılırken statüler arasında yatay ve dikey hareketliliğin olduğu görülmektedir. Bu alanda özellikle azatlı kölelerin vakıflara iştirak oranlarının yüksek olması dikkat çekmektedir. Vakfedilen mülkler konusunda çeşitli tartışmaların yapıldığı fakat toplumun ulemâ arasındaki bu polemiklerden etkilenmediği, güçleri nispetinde menkul-gayr-i menkul mülklerini vakfettikleri görülmektedir. Vakıfların hizmet alanları ise vâkıfların niyetlerini yansıtmaktadır. Vakıflar daha çok dinî hizmetlere tahsis edilmekle birlikte yine tartışmalı konulardan olan ailevî vakıfların sayısı da azımsanamaz. Ayrıca eğitim, sosyal ve Haremeyn hizmetlerine yönelik vakıflar da oluşturulmuştur. Vâkıflar vakıflarda görev yapacak personel için de ücret tayin etmişlerdir. Böylece hayatın her alanında hizmet veren vakıflar sayesinde Osmanlı Devleti “Vakıf Medeniyeti” haline gelmiştir. Danışmanı: Prof. Dr. Osman ÇETİN Sayfa sayısı:114 Anahtar kelimeler: Bursa, vakfiye, vâkıf, vakıf hizmetleri i DEPARTMENT OF ISLAMIC HISTORY AND ARTS SCIENCE OF ISLAMIC HISTORY WAQFS OF BURSA ACCORDING TO COURT RECORDS IN THE FIRST HALF OF THE 16th CENTURY ABSTRACT Hâle DEMİREL (MD Thesis) Foundations (waqfs) which have performed important function in the social life of Muslims since the earliest periods of Islamic history are one of the cornerstones of Islamic civilization. Their service includes almost every field such as education, health, religion, trade needed by people. The present study examines the foundations of Bursa in the first half of the 16th century on the basis of charters of waqfs in the registers of Bursa Court Records. The foundations are classifed according to their founders’ social status, the kinds of estates made over to the foundation, and their service. While the founders are grouped according to their functional roles, it can be seen that there is horizontal and vertical activity between the status. In this respect, it is especially striking that emancipated slaves’ ratio of participation is high. It is seen that diverse discussions were made on the estates made over to foundation but the community was not affected by polemics between the scholars and made the movable and real estates over to foundations as far as they could. The services of foundation reflect their intentions. The foundations were devoted to religious services mostly; however, the number of familial foundations which are one of the controversial issues can not be underestimated. In additon, there were foundations devoted to services about education, social life and Haramayn. The foundations established the wages for the staff working in the foundations. On balance, thanks to foundations serving in all area of life the Otoman Empire became “the civilaziton of waqfs”. Adviser: Prof. Dr. Osman ÇETİN Page number: 114 Key words: Bursa, charter of waqf, founder, service of waqfs ii ÖNSÖZ Vakıflar, başlangıcından günümüze kadar Müslümanların sosyal hayatında önemli fonksiyonlar icra etmiştir. Hz. Peygamber döneminde sadaka-i câriye olarak başlayan bu gelenek, sonraki dönemlerde sistemli hale getirilerek İslâm Medeniyeti’nin köşe taşlarından biri olmuştur. Zamanla İslâm Dünyası’nın en yaygın kurumu haline gelen vakıflar, en parlak devrini Osmanlılarla yaşamış ve camii, imaret, han, mektep ve medreseler gibi halka hizmet veren bir çok kurum genellikle vakıflar sayesinde hayatiyetlerini sürdürmüştür. Osmanlı Devleti’nin temellerinin atıldığı ve bir süre başkenti olan Bursa, ilk Osmanlı vakıflarının bilinmesi ve mahiyetlerinin araştırılması bakımından önemi haizdir. Çünkü kurulan her vakfın mahkemece tescili mecburiyeti bulunması ve XV. ve XVI. yüzyıllara ait en eski mahkeme defterlerinin yalnız Bursa’da olması, bu tür çalışmalar için Bursa’yı ve Bursa Mahkeme Sicilleri’ni vazgeçilmez yapmaktadır. Gerek vakıfların gerekse Bursa’nın Osmanlı Tarihi için taşıdıkları önemden dolayı “Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl İlk Yarısında Bursa Vakıfları” tez konusu olarak alınmıştır. Yerel ve kurumsal tarih araştırması olan bu tezde, 50 yıl boyunca Bursa halkının vakıflara ilgisi, sosyal hayatlarında, manevî dünyalarında vakıfların yerinin ne olduğu belirlenmeye çalışılacaktır. Araştırmanın temel kaynağını vakfiyeler oluşturmaktadır. Vâkıfların, mülklerini hangi alanlara ne gibi şartlarla sarf etmek istedikleri tespit edilerek zihniyetlerinin anlaşılması amaçlanmaktadır. Bu şartların uygulamadaki durumu için ise vakıf tahrir defterleri ve muhasebe kayıtları incelenmelidir. Osmanlı Devleti’nin klasik çağında, Bursa halkının vakıf kurumuna yaklaşımını ve vakfın toplum hayatındaki konumunu tespite yönelik bu çalışmanın, Bursa’nın tarihine katkıda bulunması temennimizdir. Tezin gerek araştırma gerekse yazma safhalarında yol gösteren, bilgisinden ve fikirlerinden istifade ettiğim, her daim manevî desteğini hissettiğim değerli danışman hocam Prof. Dr. Osman ÇETİN’e, özellikle belgelerin okunmasında karşılaşılan zorluklar sırasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Araştırma Görevlisi Saadet MAYDAER’e müteşekkir olduğumu ifade etmek isterim. Bursa 2006 Hâle DEMİREL İÇİNDEKİLER ÖZET............................................................................................................İ ÖNSÖZ ..................................................................................................... İİİ İÇİNDEKİLER............................................................................................ İV TABLOLAR VE GRAFİKLER LİSTESİ ........................................................... Vİ KISALTMALAR..........................................................................................Vİİ GİRİŞ.......................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KURUCULARINA GÖRE VAKIFLAR ..................................... 5 I. SOSYAL STATÜLERİ AÇISINDAN VAKIF KURUCULARI ................................. 5 A. Askerî Sınıf...................................................................................... 6 1. İlmiyeye mensup vakıf kurucuları ................................................... 7 2. Seyfiyeye mensup vakıf kurucuları................................................ 13 3. Sarayda yaşayanlar .................................................................... 14 4. Tarikat mensupları ..................................................................... 19 5. Vakıf çalışanları.......................................................................... 21 B. Reayâ Sınıfı ................................................................................... 23 1. Tüccar ...................................................................................... 23 2. Esnaf........................................................................................ 27 3. Mühtedîler................................................................................. 34 a. Hürler .................................................................................. 34 b. Azatlılar................................................................................ 34 4. Gayr-i müslimler ........................................................................ 45 5. Çelebi....................................................................................... 45 6. Statüsü belli olmayanlar.............................................................. 46 II. CİNSİYETLERİ AÇISINDAN VAKIF KURUCULARI....................................... 59 İKİNCİ BÖLÜM MEVKÛFÂTA GÖRE VAKIFLAR ........................................... 62 I. GAYR-İ MENKUL VAKIFLAR................................................................... 62 A. Konutlar ....................................................................................... 62 B. Tarım İşletmeleri............................................................................ 64 C. İktisadî Kuruluşlar .......................................................................... 65 1. Ticarî kuruluşlar ......................................................................... 65 2. Sanayi kuruluşları ...................................................................... 67 D. Eğitim ve Dinî Hizmet Amaçlı Kurumlar.............................................. 69 II. MENKUL VAKIFLAR ............................................................................. 71 A. Para Vakıfları ................................................................................. 71 B. Kitap Vakıfları ................................................................................ 76 C. Hayvan Vakıfları............................................................................