Head of Department Economic and Environmental Department www.pegasus.osce.org ODRŽIVI RAZVOJ GRADA NIŠA - PRILOG ZA IZRADU STRATEGIJE - 2004 1 OKVIR ZA STRATEGIJU ODRŽIVOG RAZVOJA GRADA NIŠA Grad Niš sa oko 250.000 stanovnika je drugi po veličini grad u Srbiji i Crnoj Gori. Ovaj, nekada industrijski i privredni centar regiona, deli sudbinu većine gradova sa sličnom strukturom privrede i stanovništva u Srbiji i na Zapadnom Balkanu. Predimenzionisana preduzeća po kapacitetima i brojem zaposlenih radnika iz oblasti mašinske, elektronske i tekstilne industrije, ne mogu da prate savremena kretanja na tržištu. Nizak stepen restrukturiranja i privatizacije i kašnjenje ozbiljnijih reformi u privredi, doveli su do osiromašenja većeg broja stanovnika, jačanja sive ekonomije i povećanja socijalnih tenzija. Sa druge strane, Niš poseduje uslove da, korišćenjem postojećih resursa u perspektivi, ostvari stabilan razvoj na novim osnovama i po evropskim standardima. Pri tome je neophodno izvršiti mnoge reforme, utvrditi nove pravce razvoja, revitalizirati i restrukturirati postojeće perspektivne sisteme i sl. Da bi se moglo to ostvariti nužno je projektovati STRATEGIJU ODRŽIVOG RAZVOJA GRADA NIŠA. Zbog toga je grupa nezavisnih eksperata, uz podršku OEBS – Misije u Srbiji i Crnoj Gori, pristupila definisanju okvira za izradu ove Strategije. 1 CILJEVI STRATEGIJE Osnovni cilj strategije održivog razvoja grada Niša je: Održivi i ekološki bezbedan socio-ekonomski i postorni razvoj građanskog društva kroz dugoročnu orijentaciju na sopstvene i obnovljive resurse. Ovaj cilj se može ostvariti ako se kroz izradu Strategije utvrdi i uskladi više strateških i dugoročnih ciljeva koji zajedno predstavljaju realnu osnovu održivog razvoja grada Niša, kao što su: - održivi ekonomski razvoj koji se bazira na turizmu, proizvodnji hrane i radu lokalne privrede zasnovanom na principu: profit i zaštita životne sredine, - dugoročna orijentacija na održivom korišćenju sopstvenih resursa, - razvoj i izrada kapaciteta civilnog društva i lokalne uprave, - integracije u regionalne inicijative i promene Zapadnog Balkana i dr. Strategija treba, prvenstveno, da utvrdi prioritete i realne pravce razvoja zasnovane na stabilnim kriterijumima. Cilj ovog dokumenta je i da stvori prepoznatljivi, autohtoni “brand name” grada Niša. 2 POLAZNE OSNOVE ZA IZRADU STRATEGIJE Izradom Okvira za Strategiju ekspertska grupa je pošla od sledećih činjenica: - grad Niš čine dve asimetrične opštine ukupne površine 597 km2 sa 71 naseljem i oko 250.000 stanovnika, - broj zaposlenih stanovnika iznosi oko 75.000 ili 30% od ukupnog broja stanovnika, a broj nezaposlenih je 38.500 odnosno 15,5% grada Niša, 2 - blizu 50% ostvarenog narodnog dohotka se ostvaruje u industriji koja se nalazi u teškom stanju, - resursi koje grad Niš poseduje nisu u dovoljnoj meri iskorišćeni, posebno prirodni i ljudski resursi, - grad Niš poseduje tehničku dokumentaciju, prostorne i urbanističke planove na zavidnom nivou, kao i značajan broj sektorskih programa razvoja. Projekat izrade Strategije održivog razvoja uključuje rad po fazama: - sagledavanje, - planiranje, - aktivnosti, - evaluaciju. Kroz navedene faze je potrebno izvršiti: − prikupljanje i analizu podataka, − ocenu stanja, indentifikovanje problema i predlaganja rešenja − izradu sektorskih strategija i − iyradu finalne verzije strategije. Okvirom Strategije obrađeni su sledeći segmenti: lokalna zajednica, geotermalne i mineralne vode, privreda, saobraćaj, šumarstvo, lovstvo, turizam, arheologija, biodiverzitet, zdravstvena zaštita starih, upravljanje vodama, upravljanje otpadom, aerozagađenje, bezbednost, energetika i mineralne sirovine. 3 RASPOLOŽIVI RESURSI GRADA NIŠA Konstatovano je da Niš raspolaže sa značajnim resursima na osnovu kojih se može ostvariti stabilan održivi razvoj. Strategija razvoja se bazira na sledećim resursima: Prirodni resursi koje sačinjavaju: - povoljan geografski položaj sa povoljnom hidrološkom situacijom, - prostor površine 597 km2, - geotermalne vode u nalazištima Niška Banja, Kravlje, Miljkovac i Ostrovica, - mineralne vode u području Jelašnice, - karstne vode za proizvodnju vode za piće u području Suve Planine, - plodno poljoprivredno zemljište pogodno za ratarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo, lekovito bilje, duvan, autohtone vrste, - prirodne vrednosti planinskog masiva Suve Planine, Jelašničke I Sićevačke klisure, - endemične i reliktne biljne vrste, - obnovljivi izvori energije (voda, vetar, sunce, biomasa) i - zadovoljavajući stanišni uslovi za razvoj lovstva. Spomenični i arheološki resursi na području Niša čine: - arheološki kompleks Medijana kao carsko imanje i rezidencija Konstantina I iz 4. veka, - Niška tvrđava iz rimskog, ranovizantijskog i srednjevekovnog perioda, sa palatama i vojnim utvrđenjima, - Niška Banja kao lečilište, sa odgovarajućim objektima za kaptiranje mineralne vode još iz rimskog perioda. 3 Privredni resursi grada Niša su: - industrijski kapaciteti postojećih preduzeća u Nišu, koja zahtevaju restrukturiranje, - saobraćajni kapaciteti i položaj Niša na raskrsnici putnih i železničkih koridora, kao i postojanje aerodroma u Nišu, - turistički kapaciteti koji zahtevaju revitalizaciju i proširenje, - energetski kapaciteti posebno sistemi za korišćenje termalnih voda. Ljudski resursi grada Niša su značajni i predstavljaju ih: - izgrađena infrastruktura lokalne uprave uz odgovarajuće reforme, - gradska javna preduzeća i institucije socijalne i zdravstvene zaštite, - institucije kulture i sporta, - civilni sektor sa nevladinim organizacijama, udruženjima građana i sl., - Univerzitet u Nišu sa jakim stručnim i naučnim potencijalom itd. Strategijom održivog razvoja grada Niša treba analizirati sve resurse, a posebnu pažnju treba posvetiti onima koji mogu da doprinesu ostvarivanju ciljeva Strategije. 4 OČEKIVANI REZULTATI Izradom strategije i njenim sprovođenjem definisaće se konkretni zadaci, usmerenja, mere, prioriteti i aktivnosti. Izradom Strategije, uz doslednu implementaciju, može da se pokrene društveno ekonomski oporavak Niša i dalji razvoj učini održivim i profitabilnim. Na taj način će doći i do smanjenja siromaštva. Najvažniji rezultati koji se očekuju su: - usmeravanje ka formiranju malih i srednjih preduzeća u oblasti industrije, zanatstva i trgovine, posebno ka izvozno orjentisanim programima, - razvoj turističkih aktivnosti baziranih na prirodnim resursima i retkostima grada kao napr.: • banjski i zdravstveni turizam koji se zasniva na termalnim i mineralnim vodama, • geo i bioturizam vezan za prirodne retkosti područja (Sićevačka klisura, Suva Planina, biodiverzitet i sl.), • tranzitni turizam koji proističe iz raskrsnica puteva i pruga (koridor 10), • edukativni turizam kao posledica postojanja značajnih kulturno-istorijskih i prirodnih resursa, • kongresni turizam sa bazom u značajnom naučnom i obrazovnom centru Niš, - proizvodnja zdrave hrane i vode za piće koja ima oslonac u postojanju prirodnih resursa. Grad Niš ima uslova da postane jedan od vodećih centara u regionu Zapadnog Balkana i to: • proizvodnja zdrave hrane biljnog i životinjskog porekla, • proizvodnja ranog povrća zahvaljujući pogodnom zemljištu i termalnim vodama, • proizvodnja zdrave flaširane vode za piće iz karstnih izvora “evianskog”tipa, • proizvodnja lekovitog bilja itd. - poboljšanje kvaliteta životne sredine kroz primenu principa održivog razvoja u svim segmentima, a posebno kroz upravljanje otpadom, vodama i vazduhom kao značajnim resursima, - razvoj kapaciteta za korišćenje obnovljivih izvora energije (voda, vetar, sunce, biomasa), kao podrška privatizaciji u energetici, formiranju malih i srednjih preduzeća, poboljšanju energetskog bilansa regiona i zaštiti životne sredine, - unapređenje kvaliteta usluga zdravstvene i socijalne zaštite i posebno povećanje kvaliteta života u starosti, uz odgovarajući razvoj zdravstvene infrastrukture, - jačanje lokalne zajednice i civilnog društva i uspostavljanja partnerskih odnosa između gradske uprave i svih sektora civilnog društva. 4 Pored navedenih najvažnijih rezultata, očekuje se da će se, kao posledica izrade i primene Strategije, pojaviti i čitav niz pozitivnih rezultata koji proističu iz aktivnosti na utvrđenom razvoju grda. PREGLED NAJVAŽNIJIH SEGMENATA STRATEGIJE ODRŽIVOG RAZVOJA GRADA NIŠA RAZVOJ LOKALNE ZAJEDNICE Srpsko društvo ima dugu tradiciju u razvijanju lokalne samouprave. Medjutim mesne zajednice i opštine, osnovne jedinice lokalne samouprave tokom poslednjih 50 godina, su formirane i kontrolisane od strane političke elite i uvek su funkcionisale po principu «odozgo na dole», odnosno nikada sami gradjani nisu imali dovoljan uticaj na proces donošenja odluka. Organizacije civilnog društva su veoma mlade i u poslednjih nekoliko godina tek počinju da igraju značajniju ulogu. Biznis sektor se još uvek ne uključuje u dovoljnoj meri u aktivnosti lokalne zajednice. Najvažniji problemi unutar lokalne zajednice su: - neadekvatna i previše centralizovana uprava, - nepostojanje konsenzusa o osnovnim pravcima razvoja, - nedovoljna saradnja uprave, biznisa i civilnog duštva, - manjak menadžerskog pristupa i sposobnosti upravljanja u svim sektorima. Ohrabrujuće deluju činjenice da je Niš spada u red zajednica koje su najdalje otišle u ostvarivanju bolje saradnje izmedju civilnog društva, biznisa i uprave. Takodje je evidentno da Grad Niš raspolaze velikim resursima unutar same lokalne zajednice i različitih zainteresovanih grupa 5 Glavni cilj Segmenta je da omogući održivi i ekološki bezbedan socio-ekonomski razvoj kroz ostvarivanje partnerskih odnosa i kvalitetnije saradnje