MYŚL POLITYCZNA MYŚL Bartosz Smolik Zagadnienie indukcji myśli w polskim nacjonalizmie Termin indukcja pochodzi od łacińskiego stycznych, a także mesjanistycznych jako słowa inductio (wprowadzenie) i w wypadku niezwiązanych z interesem własnego na- logiki oznacza wnioskowanie polegające na rodu. Innymi słowy jest to postulat wy- wyprowadzaniu wniosków ogólnych z prze- prowadzania konkluzji zawartych w myśli słanek będących ich poszczególnymi przy- politycznej nie z przesłanek o charakterze padkami1. Indukcja może stanowić podstawę ponadnarodowym (zrodzone często na badań empirycznych, w których dochodzi obcym gruncie ideologie), lecz z pojedyn- do wykrywania faktów lub prawidłowości na czych przypadków związanych z konkret- drodze wnioskowania indukcyjnego2. Jak za- nym, rodzimym terytorium, panującą na uważa niechętny indukcji Karl R. Popper, nim sytuacją społeczno-polityczną, uwa- zwykle wnioskowaniem „indukcyjnym” nazy- runkowaniami kulturowymi i religijnymi. wa się takie wnioskowanie, które prowadzi Ideologie internacjonalistyczne stanowiły od zdań jednostkowych, zwanych niekiedy odwrotność tej zasady i jako takie — zda- „szczegółowymi” (np. sprawozdania z wy- niem Balickiego — miały charakter deduk- ników obserwacji lub eksperymentów) do cyjny. „zdań uniwersalnych”, takich jak hipo- tezy lub teorie3. Często zwraca się uwagę na niedoskonałość indukcji (tzw. problem in- Romantyczny mesjanizm jako dukcji) zmuszającą do podejścia probabili- stycznego. Rozumowanie indukcyjne zatem przykład myślenia wychodzącego uznaje się za mniej precyzyjne i niezawodne poza interesy Polski i Polaków niż „poprawność dedukcyjna”4. W artykule pragnę jednak wziąć pod Pełne zarysowanie problemu i wyjaśnienie uwagę znaczenie tego terminu, które na- genezy i znaczenia indukcji w polskiej my- dał mu Zygmunt Balicki, odnosząc je do śli nacjonalistycznej wymaga cofnięcia się właściwości myśli politycznej. W jego uję- w czasie do epoki polskiego romantyzmu. ciu jest to pożądana cecha myśli polegająca Pozwoli nam to na dostrzeżenie zasadniczej na jej rodzimym, a nie obcym pochodze- odmienności i specyfi ki myśli nacjonali- niu ściśle związanym z miejscowymi, a nie stycznej w stosunku do ideologii narodowej obcymi uwarunkowaniami. Konsekwencją charakterystycznej dla wcześniejszej epoki tego jest odrzucenie idei internacjonali- określanej również mianem „romantyczne- WROCŁAWSKIE STUDIA POLITOLOGICZNE 14/2013 Wrocławskie Studia Politologiczne 14, 2013 © for this edition by CNS WWSP14(2003)-księga.indbSP14(2003)-księga.indb 8855 22013-10-09013-10-09 112:46:362:46:36 86 go nacjonalizmu”, „nacjonalizmu liberalnego” Mimo że za głównego twórcę polskiego lub też „Starego Testamentu ideologii na- romantycznego mesjanizmu uważa się Mic- rodowej”. Spotykamy się wówczas z ideali- kiewicza, głównie za sprawą jego trzeciej zacją przez Joachima Lelewela i Maurycego części Dziadów oraz Ksiąg narodu i piel- Mochnackiego społeczeństwa szlacheckie- grzymstwa polskiego11, warto pamiętać, iż go jako społeczeństwa demokratycznego, wątki mesjanistyczne w literaturze i fi lozo- wyprzedzającego pod tym względem Euro- fi i polskiej pojawiły się jeszcze przed oraz pę Zachodnią5. Mochnacki określał społe- w okresie powstania listopadowego12. Już czeństwo polskie jako „ród jednoplemienny wtedy występowały też różne odmiany tej i jednogniezdny”, czym miał się różnić od ideologii społeczno-religijnej13. Są one obec- społeczeństw zachodnich, powstałych na ne między innymi w twórczości Jana Pawę- drodze podboju i przemocy6. Lelewel z ko- ży Woronicza, Stanisława Staszica, Juliana MYŚL POLITYCZNA MYŚL lei w swojej historiografi i, prawdopodobnie Ursyna Niemcewicza, Kazimierza Brodziń- inspirując się twórczością rosyjskich sło- skiego czy Stefana Garczyńskiego14. Nato- wianofi lów, próbował dokonać konfronta- miast w późniejszym okresie mesjanizm po- cji średniowiecznego zachodniego „zamętu jawia się również w twórczości pozostałych i niewoli” feudalizmu ze wschodnim (sło- dwóch wieszczów: Zygmunta Krasińskiego wiańskim) i północnym (skandynawskim) i Juliusza Słowackiego15. braterstwem i swobodą7. Lelewel doszukiwał Na emigracji korespondowała z tym zy- się w późniejszej demokracji szlacheckiej skująca sobie sporą popularność koncepcja częściowej kontynuacji dawnego średnio- „polonoslawizmu”, zakładająca przewodnic- wiecznego gminowładztwa, czym Polska two cywilizacyjne Polski nad jednoczącą się miała się pozytywnie wyróżniać na tle więk- Słowiańszczyzną. Kultura Polski miała bo- szości krajów Europy Zachodniej8. Dziejopi- wiem stanowić syntezę wartości Wschodu sarstwo Lelewela miało niebagatelny wpływ i Zachodu, natomiast sami Polacy jawili się na recepcję historii narodu polskiego przez jako prekursorzy demokracji będącej nie- poetyckich mesjanistów i korespondujących uchronną przyszłością świata. Realizowana z nimi heglowskich fi lozofów narodowych. przez nich przez wiele wieków koncepcja Polski romantyzm, w tym zwłaszcza dzieła unii rozumianej jako integracja narodów bez tworzone na emigracji „ku pokrzepieniu użycia siły predestynowała ich do odegrania serc”, sprzyjały idealizacji własnego społe- wiodącej roli w przyszłej wspólnocie16. czeństwa i minimalizacji jego wad. Osobny, aczkolwiek ściśle powiązany Już Adam Mickiewicz w Księgach narodu z mesjanizmem poetów, problem stanowi i pielgrzymstwa polskiego odżegnywał się od „fi lozofi a narodowa” powstająca w omawia- czysto materialnego ujmowania cywilizacji nym tu okresie pod wyraźnym wpływem i kojarzenia jej z dobrami i urządzeniami Hegla. Ten ostatni dokonał swoistego una- doczesnymi, gospodarnością czy rządno- rodowienia poszczególnych fi lozofi i, wią- ścią, a nie jak wskazywałaby genealogia ter- żąc je z czasem, miejscem i narodowością, minu — z cnotami obywatelskimi. Zdaniem dzięki której powstaje17. Należy przyznać, wieszcza to nie polscy emigranci mieli uczyć że jeśli już zdecydujemy się na zaliczenie się cywilizacji od cudzoziemców, lecz wręcz tzw. fi lozofi i narodowej do mesjanizmu, to przeciwnie — oni sami mieli nauczać ludzi z całą pewnością jest to mesjanizm zupełnie Zachodu „cywilizacji chrześcijańskiej”9. Kry- innego rodzaju i ulegający zupełnie innym tycznie o zachodniej cywilizacji wypowia- wpływom18. dali się również Lelewel i Adam Jerzy Czar- Wielu polskich fi lozofów doby romanty- toryski10. zmu uznawało tworzenie „fi lozofi i narodo- Wrocławskie Studia Politologiczne 14, 2013 © for this edition by CNS WWSP14(2003)-księga.indbSP14(2003)-księga.indb 8866 22013-10-09013-10-09 112:46:362:46:36 87 wej” za akt wypełniania swojej powinności cie takie wpisuje się w klasyczną typologię wobec ducha narodu, który dzięki osią- nacjonalizmów zastosowaną przez Carlto- gniętej w ten sposób samowiedzy stanie się na J.H. Hayesa, który wśród kilku zaryso- narodem historycznym w sensie heglow- wanych przez siebie typów nacjonalizmu skim, a więc takim, którego zasada stanie opisuje również związany ściśle z epoką się zasadą ducha świata19. Polscy hegliści romantyzmu „nacjonalizm liberalny” oraz (Cieszkowski, Dembowski, Libelt) dąży- następujący po nim, a zarazem stanowiący POLITYCZNA MYŚL li do odnalezienia w historii powszechnej jego logiczną konsekwencję „nacjonalizm racji bytu własnego narodu i uzasadnie- integralny”. Pierwszy z nich, wśród licznych nia własnej tezy, iż jest on niezbędny do cech przypisanych mu przez Hayesa, cha- jej prawidłowego toku. W przeciwieństwie rakteryzował się przede wszystkim próbą do Hegla, który uważał, że misja dziejowa godzenia interesu narodowego z wolnością narodu ujawnia się tylko przez państwo jednostki oraz ponadnarodowymi warto- jako realny podmiot historii, zakładali oni ściami uniwersalnymi. Drugi natomiast in- istnienie możliwości realizacji misji dziejo- teres narodowy uznawał za zdecydowanie wej fi lozofi i narodu, który nie ma państwa. ważniejszy niż interes jednostki i całej ludz- Posiadanie własnego państwa nie było kości, a także odwoływał się do brutalnej więc bezwzględnym warunkiem odegrania siły24. Diachroniczna typologia Hayesa wy- przez naród istotnej roli w dziejach, lecz jej daje się tu zdecydowanie bardziej przydatna konsekwencją20. niż bardziej popularna w świecie nauki „dy- Twórcy fi lozofi i narodowej poszukiwali chotomia Kohna”, wyróżniająca nacjonalizm zatem rodzimych ustrojowych czy, szerzej zachodni oraz typowy dla całej reszty25. Na rzecz ujmując, cywilizacyjnych osiągnięć gruncie polskim w podobny do Hayesa spo- Polaków, które mogłyby świadczyć na ko- sób typologizacji nacjonalizmów dokony- rzyść tezy o odegraniu przez naród polski wał Stanisław Ossowski, konstatując istnie- istotnej roli dziejowej. O ile nie było różni- nie „Starego i Nowego Testamentu ideologii cy zdań co do godnego pochwały słowiań- narodowej”26. skiego „gminowładztwa” rozpropagowanego Z pewnością „nacjonalizm integralny” przez Lelewela, o tyle pojawiały się między stanowi zdecydowanie inny rodzaj nacjo- nimi spore rozbieżności w ocenie rzekomej nalizmu czy też — ujmując rzecz diachro- kontynuacji tego rozwiązania ustrojowego nicznie — etap rozwoju nacjonalizmu niż w postaci demokracji szlacheckiej21. W su- ten, z którym spotykamy się w pierwszej mie ich koncepcje zakładały odegranie przez połowie XIX wieku. Odrzuca on wartości naród polski istotnej roli w dziejach świata, liberalne i wszelkie ideologie o charakterze a dzięki niemu również spełnienie podobnej internacjonalistycznym. Towarzyszą mu inne misji przez całą Słowiańszczyznę jako rzecz- zjawiska społeczne i polityczne27. Nic też nika interesów ludzkości. dziwnego, że pomimo poważnych rozbież- Jeśli więc, tak jak Marek Jakubowski,