Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 Leader. Działania 4.1/413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi tzw. „małe projekty”. ISBN: 978-83-932437-2-3 Kazimierz Matysek DZIEJE KOSTRZYNA Fakty i wydarzenia z 750-letnich dziejów Kostrzyna Kostrzyn 2012 Tekst: Kazimierz Matysek Korekta: Magdalena Nowaczyk Projekt i opracowanie graficzne okładki: Roman Malczewski Współpraca: Urząd Miejski w Kostrzynie, Iwona Nitendel Fotografie: Jarosław Wicher, Anna Stępniak, archiwum Urzędu Miejskiego i Izby Muzealnej Ziemi Kostrzyńskiej Skład komputerowy i druk: Drukarnia Swarzędzka Stanisław i Marcin Witecki Spółka Jawna Swarzędz, ul. Pogodna 24a, tel. 61‒817‒27‒64, www. drukarniaswarzedzka.pl ISBN: 978-83-932437-2-3 Wydawca: Gmina Kostrzyn, ul. Dworcowa 5, tel. 61‒817‒85‒65, www.kostrzyn.wlkp.pl Okładka: Pieczęć burmistrzowska Miasta Kostrzyna z 1680 r. z tekstem: SIGILLUM PROCON CIVITATIS KOSTRZYN Na wklejkach: fragmenty mapy Prus z 1802-1803 r. i mapy Wielkiego Księstwa Poznańskiego z 1821 r. SPIS TREŚCI I. Wstęp ..............................................................................................................................................5 II. Środowisko geograficzne ............................................................................................................7 Ukształtowanie powierzchni i klimat................................................................................7 Drogi komunikacyjne .........................................................................................................9 Obszar i zabudowa............................................................................................................ 15 III. Okolice Kostrzyna w świetle wykopalisk ............................................................................. 19 IV. Najdawniejsze dzieje grodu i miasta ..................................................................................... 26 Nazwa Kostrzyna .............................................................................................................. 26 Opole kostrzyńskie ........................................................................................................... 26 Początki miasta – przywilej lokacyjny Przemysła I ...................................................... 29 Gród kasztelański.............................................................................................................. 33 V. Dzieje miasta od XIV wieku do końca dawnej Rzeczypospolitej ....................................... 39 Okresy wzrostu i upadku miasta .................................................................................... 39 Życie gospodarcze miasta ................................................................................................ 47 Rzemiosło – działalność cechów .................................................................................... 50 Życie religijne, szkolnictwo i kultura ............................................................................. 57 Ustrój miejski .................................................................................................................... 62 VI. Pod pruskim zaborem ............................................................................................................ 66 Pierwsze lata panowania pruskiego ................................................................................ 66 Czasy Księstwa Warszawskiego....................................................................................... 67 Udział kostrzynian w walkach narodowowyzwoleńczych .......................................... 68 Walka z naporem germańskim ....................................................................................... 72 Sytuacja gospodarcza i społeczna ................................................................................... 76 Walka o polską szkołę i kulturę ....................................................................................... 84 Administracja miejska w czasie zaboru pruskiego ....................................................... 93 3 DZIEJE KOSTRZYNA VII. W okresie II Rzeczypospolitej 1918 – 1939 ....................................................................... 94 Udział Kostrzyna i okolic w Powstaniu Wielkopolskim .............................................. 94 Życie społeczno – gospodarcze ....................................................................................... 97 Szkolnictwo i kultura ...................................................................................................... 103 Organizacja władz miejskich, życie polityczne i społeczne ...................................... 108 VIII. W mrokach niewoli hitlerowskiej .................................................................................... 113 Pierwsze dni wojny ......................................................................................................... 113 Tragiczne wydarzenia jesieni 1939 roku ...................................................................... 113 Życie w mieście podczas okupacji ................................................................................ 115 Ruch oporu i walka z okupantem ................................................................................. 118 Wyzwolenie miasta ......................................................................................................... 119 IX. Dzieje Kostrzyna w okresie Polski Ludowej 1945 – 1989 ................................................ 125 Kalendarium .................................................................................................................... 125 X. Kostrzyn w czasach demokracji i samorządności 1990 – 2012 ........................................ 133 Kalendarium .................................................................................................................... 133 XI. Pieczęcie i herb miasta Kostrzyna ....................................................................................... 138 XII. Bibliografia ........................................................................................................................... 148 4 I. WSTĘP owszechne zainteresowanie naszymi dziejami ojczystymi – jakie wzbudziły obcho- dy Tysiąclecia Państwa Polskiego – przyczyniło się równocześnie do zapoczątko- wania intensywnych badań w zakresie historii regionalnej. Ich efektem stały się Ppublikacje i monografie, ukazujące wkład poszczególnych regionów i miasta w tworzeniu dziejowego dorobku naszego narodu ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego stulecia. Skromnym przyczynkiem uzupełniającym historię ojczystą jest niniejsza praca, której ukończenie zbiegło się z jubileuszem praw miejskich Kostrzyna. Należy sądzić, że opracowanie to pomoże rozbudzić zamiłowanie do naszego miasta i okolicy, będąc pomocne nauczycielom w nauczaniu historii, działaczom kulturalnym i społecznym w ich pracy codziennej, a przede wszystkim młodzieży szkolnej. Poznanie dziejów grodu i miasta o kilkusetletnich tradycjach, chlubiącego się rzadkimi pamiątkami z bliższej i dawniejszej przeszłości, jest pożyteczne i pouczające. Budzi nie tylko szacunek do tradycji, ale i dumę z osiągnięć współczesnych. Miasto Kostrzyn nie posiadało dotychczas szerszego opracowania z punktu widzenia historyczno-geograficznego i urbanistycznego. Literatura związana z tematem jest skrom- na i ogranicza się do krótkich opisów zawartych w czasopismach, encyklopediach lub szerszych dziełach historyczno-statystycznych. Najpoważniejszą pozycję z tej dziedziny stanowi artykuł E. Calliera pt.: Kostrzyn drukowany w czasopiśmie Dom Polski. Wiele materiałów dotyczących początków Kostrzyna zawierają prace ks. Stanisława Kozierowskiego, a zwłaszcza Nazwy geograficzne i osadźcy Ziemi Średzkiej. Osadnictwo okolic Kostrzyna opracował W. Kowalenko, a rozplanowaniem miasta zajął się H. Münch. Parafię i kościoły kostrzyńskie opisywali J. Łukaszewicz i J. Kothe. Fragmentaryczne wia- domości o mieście zawiera Słownik geograficzny Królestwa Polskiego oraz Städtebuch des Landes Posen. Szeroką panoramę miasta z końca XVIII wieku ukazał J.Wąsicki w Opisach miast polskich z lat 1793‒94. Udział kostrzynian w Powstaniu Wielkopolskim przedstawili w swych wspomnieniach J. Wadyński i L. Świerkowski, a walkę i męczeństwo mieszkańców Kostrzyna w latach wojny i okupacji opracował Marian Forszpaniak. Materiał archiwalny – choć nie kompletny – jest dość bogaty. Dokumenty z XII-XIV wieku dotyczące Kostrzyna opublikowane zostały w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski. W Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu znajdują się dyplomy, akta cechowe i księgi miejskie od XVI-XX wieku oraz akta z lat 1918‒1939 i 1945‒1950. Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie zawiera mało znane akta Kostrzyna z lat 1477‒1800, pochodzące z klasztoru 5 DZIEJE KOSTRZYNA klarysek. Sporo materiałów dotyczących dziejów kostrzyńskich kościołów i szkolnictwa znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu oraz w archiwach dekanatu kostrzyńskiego i kościoła parafialnego w Kostrzynie. Bardzo pomocnym okazał się też Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu. Przy opracowywaniu dziejów miasta i gminy z ostatnich 100-ciu lat wykorzystano akta Urzędu Miejskiego, a szczególnie księgi Urzędu Stanu Cywilnego, sprawozdania, infor- macje statystyczne