BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Bezpłatny dodatek: NR 10–11 (81–82) płyta DVD z fi lmem październik –listopad 2007 „Kobiety i wojna” BIULETYNBIULETYN INSTYTUTUINSTYTUTU PAMIĘCIPAMIĘCI NARODOWEJNARODOWEJ 10–11 (81–82)2007 Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie numer indeksu 374431 nakład 15000 egz. cena 7,50 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁY IPN ADRESY I TELEFONY ŚP. BIAŁYSTOK ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 Andrzej Zagórski GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 fax (0-58) 660 67 01 ps. „Mścisław” KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 1926–2007 KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków tel. (0-12) 421 11 00 LUBLIN ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź tel. (0-42) 616 27 45 POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów tel. (0-17) 860 60 18 SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 WARSZAWA ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa tel. (0-22) 526 19 10 WROCŁAW ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał, Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] Jacek Żurek – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), [email protected] Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), [email protected] sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] Projekt grafi czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Anna Kaniewska Kustosz Pamięci Narodowej żołnierz Armii Krajowej, Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, członek Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, www.ipn.gov.pl więzień UB, historyk, autor wielu prac o AK i WiN, Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź współtwórca Zeszytów Historycznych WiN-u BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ N R 10–11 ( 81–82) PAŹDZIERNIK–LISTOPAD 2007 SPIS TREŚCI WYDARZENIA .......................................................................................... 2 REPORTAŻ Jerzy Kirszak – VII Międzynarodowy Motocyklowy Rajd Katyński ........ 8 ROZMOWY BIULETYNU Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie Z Jerzym Kirszakiem i Pawłem Wieczorkiewiczem rozmawia Barbara Polak ................................................................... 20 KOMENTARZE HISTORYCZNE Paweł Kosiński – Błękitna Armia .................................................................. 38 Sławomir Kalbarczyk − Przedmioty odnalezione w Bykowni i Kuropatach świadczą o polskości ofi ar ......................................... 47 Witold Wasilewski – Żołnierze, których zabrakło… .................................. 55 Wojtek Matusiak − Polskie skrzydło myśliwskie w Wielkiej Brytanii ....61 Piotr Semków − Komandorski slalom ........................................................ 74 Jerzy Kirszak − Generał Sosnkowski pod Ankoną ................................... 81 Janusz Wróbel − Parada zwycięstwa bez Polaków ................................. 99 Roman Smolorz − Brygada Świętokrzyska w Ratyzbonie ................... 108 Dariusz Węgrzyn − Śląskie tropy do Malessy .......................................... 119 Krzysztof Pogorzelski − Sprawa katyńska w oczach mieszkańców Białostocczyzny ........................................ 123 Krzysztof Madej − Plan Marshalla ............................................................. 131 Bogusław Tracz − Pod czujnym okiem bezpieki. Generał broni Leon Berbecki i generałowa Halina Jatelnicka ... 137 RECENZJE Norbert Wójtowicz − Cztery miesiące z życia „Salamandra” .............. 144 Konrad Białecki − Sighietu Marmaţiei − czyli pamięć o komunizmie w wersji rumuńskiej .............................................................................149 Mirosława Błażejowska − Pamięć bólu ........................................................ 153 Noty o autorach ....................................................................................... 156 Na okładce: niecałe 100 km na zachód od Cloppenburga, w Oberlangen znajdował się wyzwolony przez 1. Dywizję Pancerną żeński obóz jeńców wojennych z Powstania Warszawskiego. Polscy lotnicy stali się tam częstymi gośćmi, a warszawianki równie często gościły w bazie lotniczej. 1 Apel Pamięci Poległych Lotników – 27 sierpnia „Jesteśmy tu, aby oddać hołd bohaterom w lotniczych mundu- rach, dzięki którym żyjemy w wolnej WYDARZENIA i niepodległej Ojczyź- nie” – powiedział gen. broni pil. Andrzej Błasik, dowódca Sił Powietrznych. I do- dał – „Zebraliśmy się na warszawskim pla- cu przed Pomnikiem ku Czci Lotników Polskich Poległych w latach 1939–1945, na którym wyryto po- nad 2100 nazwisk pilotów spoczywających na cmentarzach rozproszonych po całym świe- cie”. W apelu wzięli udział m.in. Ryszard Kaczorowski, ostatni prezydent Polski na uchodź- stwie, Jacek Kotas, podsekretarz stanu w MON, a także uczestnicy V. Światowego Zjazdu Lotników Polskich, wśród nich dowódca dywizjonu 306 i 315 gen. pil. Tadeusz Andersz. Płk pil. Andrzej Jeziorski, prezes Stowarzyszenia Lotników Polskich na Zachodzie, przypo- mniał historię powstania pomnika. Został on ufundowany przez lotników z PSZ na Zachodzie w hołdzie poległym kolegom. Delegaci zjazdu złożyli wieńce pod pomnikiem i wpisali się do księgi pamiątkowej. Uroczystość uświetnił przelot zespołu akrobacyjnego Orlików. Orkiestra Reprezentacyjna Sił Powietrznych wykonała Marsz Lotników oraz Pierwszą Brygadę – pieśń honorową Polskich Sił Zbrojnych. jmr IPN z KUBAŃSKĄ OPOZYCJĄ − 30 sierpnia Delegacja kubańskich opozycjonistów została przyjęta przez prezesa IPN Janusza Kurtykę w siedzibie Instytutu w Warszawie. Przybyły z Kubańczykami prezes Funda- cji Wolność i Demokracja Tomasz Pisula scharakteryzował ich krótko „łącznie 120 lat więzienia, ludzie, przez których »przechodzi« gros pomocy dla kubańskiej opozycji”. Jednym z uczestników spotkania był Huber Matos. Legenda kubańskiej diaspory, 89-letni dziś Huber Matos, z zawo- du nauczyciel, jeden z wodzów kubańskiej rewolucji, która w 1958 roku obaliła dyktaturę Fulgencio Batisty. Następnie krótko dowódca wojska w prowincji Camaguey, cieszący się poparciem Fidela Castro. Sceptyczny wobec coraz silniejszych wpływów komunistów w no- wych władzach, zwłaszcza w armii, dwukrotnie składa dymisję na piśmie. Pierwsza zostaje odrzucona, efektem drugiej jest proces są- 2 dowy. W grudniu 1959 r. skazany WYDARZENIA na 20-letnie więzienie, większość wyroku odsiaduje w Isla de la Ju- ventud – miejscu, które w 1953 r. w tej samej roli poznał Fidel Castro. W więzieniu torturowany fi zycznie i psychicznie. W latach 60. jego żo- nie i dzieciom udało się wyemigro- wać z Kuby. Zwolniony z więzienia 21 października 1979 r. Wyjeżdża z kraju, w Kostaryce spotyka się z rodziną, następnie razem jadą do silnego ośrodka kubańskiej emigra- cji w Miami. Prezes Kurtyka i wicedyrektor Biura Edukacji Publicznej Łukasz Kamiński zapropono- wali przedstawicielom kubańskiej diaspory współpracę informacyjną i naukową. Służby spe- cjalne państw bloku komunistycznego ściśle ze sobą współpracowały, organizowały wspólne operacje na obszarze innych krajów, odbywały narady, jak również wymieniały informacje między sobą. Ponadto służby te były zorganizowane w podobny sposób – na wzór organów bezpieczeństwa ZSRS. Badania niektórych obszarów działalności służb specjalnych państw komunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej (w tym PRL) mogą więc być punktem wyj- ścia do późniejszych badań archiwów kubańskich. MK Współpraca IPN i Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie – 10 września Porozumienie o współpracy pomiędzy Instytutem Pamięci Narodowej – Komisją Ściga- nia Zbrodni przeciwko Naro- dowi Polskiemu a Ukraińskim Uniwersytetem Katolickim we Lwowie zostało podpisane w gmachu uniwersytetu. Ce- lem porozumienia, które pod- pisali prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka i rektor Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego o. dr Borys Gudziak, jest roz- wijanie wzajemnej współpracy w zakresie oświaty, nauki i kul- tury. Porozumienie umożliwi współdziałanie w dziedzinie wydawania publikacji, wspierania projektów badawczych, organizacji konferencji naukowych, wystaw, seminariów i praktyk studenckich. 3 Pierwsze posiedzenie nowego Kolegium IPN – 13 września Prof. Andrzej Chojnowski został wybrany na przewodniczącego, a na wiceprzewod- niczących prof. Andrzej Paczkowski i prof. Jan Draus. 13 września 2007 r. zebrało się na pierwszym posiedzeniu Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej w składzie: prof. Andrzej Chojnowski, prof. Jan Draus, dr Barbara Fedyszak-Radziejowska, Andrzej Gwiazda, Jacek Niemir, prof. Andrzej Paczkowski, prof. Bogusław Polak, dr Mieczy- WYDARZENIA sław Ryba, dr Sławomir Radoń, Andrzej Urbański i dr Teofi l Wojciechowski. Sejm RP wybrał do kolegium: kandydata PiS, historyka prof. Andrzeja Chojnowskiego z Uniwer- sytetu Warszawskiego, kandydata PiS, historyka dr. Sławomira Radonia, dyrektora Archiwów Pań- stwowych (b. członka ko- legium), kandydata LPR, historyka dr. Mieczysława Rybę z KUL i Wyższej Szkoły Kultury Społecz- nej i Medialnej w Toru- niu, kandydata LPR, Jacka Niemira, wicedyrektora Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, kandydata Samoobrony, historyka prof. Bogusława Polaka z Politechniki