Sztuka obrazu i obrazowania w epoce nowych me- diów 5 Piotr Zawojski Sztuka obrazu i obrazowania w epoce no- wych mediów Przełożyli Agnieszka Rejniak-Majewska i Michał Pabiś-Orzeszyna OFICYNA N NAUKOWA Warszawa 2012 Inicjator i konsultant serii Andrzej Gwóżdź Publikację recenzowali prof. dr hab. Andrzej Gwóźdź prof. dr hab. Ryszard W. Kluszczyński Projekt okładki Ireneusz Sakowski Zadjustowała Kaja Kojder-Demska Zredagowała oraz notę o Autorze przygotowała Elżbieta Nowakowska-Sołtan © by Oficyna Naukowa, Warszawa 2012 © by Piotr Zawojski, Warszawa 2012 Powielanie zawartych w książce tekstów, zarówno w całości, jak i we fragmentach, bez zgody wydawcy stanowi naruszenie praw autor- skich i jest karalne. Dotyczy to również tłumaczenia, wykonywania mikrofilmów i reprodukowania metodami elektronicznymi. Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa ISBN 978–83–7459-055–1 Zamówienia na książkę można składać w Oficynie Naukowej ul. Mokotowska 65/3, 00–533 Warszawa tel. 22 622 02 41, fax 22 622 02 42 e-mail: [email protected] www.oficyna-naukowa.com.pl Spis treści Od autora ....................................................................... VII Paradoksy obrazów w epoce nowych mediów ............... 3 Jean Baudrillard i fotografia ........................................... 37 Daniel Lee, czyli hybrydowy charakter fotografii cyfrowej. Teoria i praktyka ........................................................ 65 I Photograph to Remember Pedro Meyera. Cyfrowa diaporama jako multimedialna forma storytellingu .................... 93 Poezja kamerą (za)pisana: od WOjaCZKA do KrwiPoety i Szklanych ust Lecha Majewskiego ............................. 118 Soft Cinema Lva Manovicha i Andreasa Kratky’ego. «Język nowych mediów» w praktyce .......................... 143 Obrazy psychosomatyczne. Feed Kurta Hentschlägera jako doświadczenie transgresyjne ...................................... 181 Interaktywne i immersyjne granice obrazów audiowizu- alnych – T_Visionarium ................................................ 206 Obrazy sonoluminescencyjne. Camera Lucida Eveliny Domnitch i Dmitrija Gelfanda .................................. 222 Paraobrazy. Audiowizualne eksperymenty Briana Eno .. 252 Bibliografia ..................................................................... 292 Indeks osób i postaci ...................................................... 309 Informacja o pierwodrukach ......................................... 318 O Autorze ...................................................................... 320 Od Autora Książka ta powstawała przez kilka ostatnich lat. I choć większość zamieszczonych w niej tekstów była publikowa- na już wcześniej w pracach zbiorowych lub periodykach na- ukowych, to obecny ich kształt najczęściej odbiega od wersji pierwotnych. Niektóre ukazywały się w znacznie skróco- nych wersjach, wszystkie zostały ponownie zredagowane i poprawione, choć starałem się zachować emocje, które to- warzyszyły mi w trakcie ich pisania. Piszę o tym dlatego, by podkreślić mój osobisty stosunek zarówno do artystów, jak i dzieł, którym zawsze starałem się przyglądać zarówno z perspektywy zafascynowanego odbiorcy, jak i krytycznego obserwatora oraz profesjonalnego badacza współczesnej kul- tury mediów. Książka ta nie jest tylko zbiorem, czy też wyborem, pi- sanych w ostatnich latach prac. Kolejne teksty powstawały z intencją włączenia ich w skończony projekt, którego celem było przedstawienie różnych form sztuki obrazu i obrazo- wania w epoce nowych mediów. Pole badawcze i siatka od- niesień zostały zatem nakreślone na początku pracy, w fazie projektu książki. Jednocześnie od początku myślenia o tej książce wiedziałem jednak dokładnie, o jakich fenomenach współczesnej kultury audiowizualnej chcę pisać, co ma stać się obszarem badań i teoretycznego namysłu. „Spis treści” powstał dosyć szybko, potem trzeba było „tylko” kolejne rozdziały napisać — wybrać najlepsze przykłady pokazujące różnorodność formalną i tematyczną współczesnych obra- zów medialnych, ekscytujących artystów, fascynujące dzieła. VIII Od Autora Mam nadzieję, że rozmaite formy (audio)wizualne pre- zentowane w książce są nie tylko interesującymi „przy- padkami” realizacji artystycznych wykorzystujących nowe media, ale ich zestawienie obok siebie pokazuje wielką róż- norodność świata form wyrazowych nowych mediów. Być może Czytelnikowi poszukującemu pewnej systematyzacji wielości fenomenów współczesnych obrazów zawarte w ko- lejnych częściach książki opisy i interpretacje dadzą asumpt do tworzenia własnej całości. Nie zajmuję się tu właści- wie tradycyjnymi obrazami, tradycyjnie wytwarzanymi i sta- nowiącymi tematy historycznie ukształtowanych pól badaw- czych. Moja uwaga skupiona jest na obrazach technicznych; to one dziś w gruncie rzeczy stanowią naszą naturalną iko- nosferę. Nie rezygnuję jednak z obcowania z tradycyjnymi obrazami; tymi malowanymi na płótnie, desce, papierze etc. Z tych doświadczeń i tradycji, paradoksalnie, wyrasta wiele znakomitych dzieł reprezentujących sztukę nowych mediów. Sztuka obrazu i obrazowania w technokulturze to sztuka hybrydyczna, transmedialna, to sztuka remediacji i remiksu obrazów, które tworzą własną tożsamość poprzez różnorakie formy odniesień do przeszłości, teraźniejszości i przyszło- ści fenomenów wizualnych. Są one przy tym nomadyczne, wiecznie w drodze, nieustannie w ruchu, nawet jeśli odno- si się to do (pozornie) nieruchomej fotografii. Ta tradycyj- na (analogowa) i ta cyfrowa (bitowa) — podlegają dziś nie- ustannemu, transmedialnemu recyklingowi. Nomadyczność to niedookreśloność wędrówki, poruszanie się po obszarach, w których nigdy nie przemierzy się drogi w ten sam spo- sób, tym samym szlakiem. Ale to jednocześnie przywiązanie do powrotu w miejsca opuszczane, ale niezapomniane. Jako punkty odniesienia (powrotu — wyjazdu), paradoksalnego przywiązania do tradycji, miejsc, nie-miejsc, ciągle je nawie- dzamy, by równie szybko porzucić. Z nadzieją, że niebawem znów do nich wrócimy. Obrazy wędrowały i wędrują — podobnie refleksja o nich jest nieustannym ruchem — myśli, logosu, refleksji. Być może ruch obrazów i ruch refleksji nad nimi zastygają czasem w jakiejś dziwnej synchronii, najczęściej chyba jed- Od Autora IX nak te dwa światy pozostają względem siebie w stosunku asymptotycznym: zbliżają się do siebie bardzo blisko, niemal się pokrywając, ale do tego bezpośredniego spotkania nigdy nie dochodzi. Obrazy jako nomadyczne twory poszukują dla siebie mediów, media zaś lokują swoje nadzieje w obrazach — tych swoistych wehikułach, o naturze heterogenicznej, niedookreślonej, ale nieustannie fascynującej. „Obrazy same są ze swej istoty intermedialne — pisze Hans Belting — kon- tynuują wędrówkę między historycznymi — wynalezionymi dla nich — mediami obrazowymi. Obrazy są nomadami me- diów”. Sztuka tworzenia obrazów i obrazowania to niekończą- cy się proces zaskakujących zwrotów ikonicznych, wizual- nych, piktorialnych. Dziś ich dynamika to efekt ekspansji nowych mediów jako środków wspomagających, a właściwie umożliwiających, obrazową wytwórczość. Podejmuję więc tutaj próbę pokazania, jak te procesy znajdowały swój wy- raz w twórczości artystów, myślicieli, eksperymentatorów — twórców obrazów — wykorzystujących w swojej praktyce i teorii nowe media (audio)wizualne. G G G Chciałbym bardzo serdecznie podziękować Evelinie Domnitch i Dmitrijowi Gelfandowi, Dennisowi del Favero, Kurtowi Hentschlägerowi oraz Danielowi Lee za zgodę na opublikowanie w książce zdjęć dokumentujących ich prace. Chciałbym także podziękować Ministerstwu Kultury i Dzie- dzictwa Narodowego za stypendium, które umożliwiło mi pracę nad książką. Cefalù – Mysłowice, czerwiec 2012 Sztuka obrazu i obrazowania w epoce nowych mediów Paradoksy obrazów w epoce nowych mediów Niełatwo dziś pisać o obrazie i obrazach, zwłaszcza technicz- nych, będących efektem pracy z wykorzystaniem coraz bardziej zaawansowanych aparatów medialnych, o obrazach powstają- cych na tablecie, wyświetlaczu świecącym milionami pikseli, diod elektroluminescencyjnych (LED) lub pojawiających się na niecodziennych ekranach, takich jak woda, para czy po prostu niebo, albo zmapowanych w 3D obiektach przestrzeni miejskiej (mapping). Ale i refleksja nad tradycyjnymi obrazami nieustan- nie przynosi powracające wątpliwości co do możliwości zde- finiowania ich istoty. Nadprodukcja obrazów skłania czasem do paradoksalnych tez, głoszących „zniknięcie obrazu”1. Czy rzeczywiście w sytuacji nadwytwórczości obrazów sam obraz przestaje być dostrzegany, staje się nieodróżnialny od tego, co obrazem nie jest? Czy symboliczna, ale i faktyczna rama albo- /i granica oddzielająca obraz od świata przestała istnieć? Już natura analogowego obrazu wideo w sposób radykalny skłaniała do przemyślenia natury ruchomego obrazu, obraz ten bowiem faktycznie w wymiarze przestrzennym nie istnie- 1 Victor Stoichita swoją niezwykle interesującą pracę poświęconą „meta- malarstwu u progu ery nowoczesnej” rozpoczyna takim zdaniem: „Książ- ka ta, poświęcona pojawieniu się obrazu, została napisana w czasach jego zniknięcia”. Victor Stoichita, Ustanowienie obrazu. Metamalarstwo u progu ery nowoczesnej, tłum. Katarzyna Thiel-Jańczuk, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011, s. 7. Autor tej publikacji zdaje sobie sprawę, że podejmuje się niełatwego zadania opisania „ustanowienia obrazu” w cza- sach, w których medium malarskie coraz częściej zmierza ku „wirtualnym przestrzeniom informatycznym” oraz jest zastępowane przez „świat wide- oinstalacji”. 4 Paradoksy obrazów w epoce nowych mediów je, istnieje