LUBELSKI ROCZNIK PEDAGOGICZNY T. XXXV, z. 4 – 2016 DOI: 10.17951/lrp.2016.35.4.175 Kazimierz Szmyd Uniwersytet Rzeszowski LWOWSKA SZKOŁA FILOZOFICZNA W ROZWOJU NAUK O WYCHOWANIU (1914–1939). WSPÓŁTWÓRCY, DOKONANIA, KONTYNUACJE Abstrakt: Artykuł jest próbą możliwie wyczerpującego prześledzenia rozwoju akademickiej myśli pedagogicznej i praktyki edukacyjnej w Uniwersytecie Lwowskim końca XIX, w począt- kach XX wieku i okresie II Rzeczypospolitej. Intencją autora było ustalenie źródeł umysłowych i uwarunkowań akademickich rodzących się koncepcji teoretycznych nauk o wychowaniu i ich zastosowań w praktyce edukacyjnej i wychowawczej. Zwrócono uwagę na wcześniejsze tradycje pedagogiczne i teologiczne w Uniwersytecie Lwowskim i jego otoczeniu umysłowym. W tekście zaprezentowano genezę i przejawy unaukowienia, procesy racjonalizacji myślenia pedagogicznego, poszukiwania jej podstaw w kręgu filozofii, nauk o kulturze i społeczeństwie, przede wszystkim w psychologicznej wiedzy o osobie ludzkiej. Dziedzina ta przebyła drogę od filozofii i psychologii spekulatywnej do empirycznej i humanistycznej, co pozwoliło zidenty- fikować główne etapy i formacje nauk o wychowaniu we Lwowie w ich rozwoju historycznym. Podkreślono fundamentalną rolę Kazimierza Twardowskiego i jego szkoły filozoficznej, prze- miany samej filozofii, jej metod, a zwłaszcza proces wyłaniania się profesjonalnej psychologii i autonomii pedagogiki, jako dyscypliny naukowej i akademickiej. Zwrócono uwagę na zna- mienny we Lwowie proces budowania psychologii i pedagogiki na podstawie antropologii filozoficznej, aksjologii społeczno-kulturowej i wiedzy o rozwoju człowieka w kontekstach pozabiologicznych. Procesy te ukazano w konwencji analizy biograficzno-naukowej dokonań najwybitniejszych przedstawicieli nauk o wychowaniu we Lwowie. Poszukiwano prowenien- cji, wpływów i odrębności własnej dróg lwowskich psychologów i pedagogów związanych z lwowską szkołą filozoficzną. Rodowody te określały typ uprawiania pedagogiki opartej na filozofii człowieka, jego kultury i realiów życia społecznego, na pograniczach ludzi i kultury w ówczesnej Galicji. Słowa kluczowe: pedagogika, psychologia, wychowanie, dydaktyka nauki o wychowaniu, fi- lozofia, antropologia humanistyczna, aksjologia, teleologia, teologia 176 KaziMierz SZMyd Filozoficzna szkoła lwowska, w tym dzieło Kazimierza Twardowskiego, doczekała się wielu opracowań, głównie jednak z filozoficznego i psychologicznego punktów widzenia (Jadczak 1992, 1991; Ajdukiewicz 1959–1960; Kotarbiński 1959–1960; Sło- niewska 1978; Witwicki 1920; Szmyd 2000; Woleński 1987). Zdecydowanie mniej miejsca poświęcono problematyce pedagogicznej i edukacyjnej, wywodzącej się z tej formacji intelektualnej i akademickiej. Należy jednak dodać, że wielu badaczy interesuje się dziejami oświaty, szkolnictwa i myśli pedagogicznej Galicji, zwłaszcza doby autonomicznej (C. Majorek, J. Dybiec, A. Meissner, W. Szulakiewicz, J. Potocz- ny, R. Pelczar, K. Szmyd, E. Barnaś-Baran, E. Dolata i inni). Ta wielokierunkowa literatura historyczno-oświatowa w niewystarczającym jednak stopniu ukazuje lwowski fenomen rozwoju i usamodzielniania się nauk o wychowaniu w kręgu lwowskiej szkoły filozoficznej. Współczesnego odczytania wymagają zwłaszcza proweniencje intelektualne i powiązania personalne myśli pedagogicznej z filozo- fią klasyczną i jej nowymi odłamami rodzącymi się na przełomie XIX i XX wieku. Charakterystyczne wydaje się ponadto dążenie do przekraczania tradycji filozo- ficznej w stronę zastosowań na gruncie praktyki edukacyjnej i społecznej. Było to również znamienne zjawisko wykraczania poza „czystą” filozofię akademicką w stronę modeli humanistycznych i bardziej uniwersalnych typów wiedzy o czło- wieku, psychologii uczenia się i poznania. Uprawniona wydaje się teza, zgodnie z którą mamy do czynienia z powstaniem we Lwowie szkoły pedagogicznej i psychologicznej, wielokulturowego nurtu historii kultury i dziejów wychowania. Kształtowała się myśl pedagogiczna o rodowodach filozoficznych, przełamująca tradycyjno-pastoralną (katechetyczną) rutynę akade- micką, otwierająca się na nowe orientacje psychologii humanistycznej, egzystencjal- nej, stanowiska fenomenologiczne, personalistyczne i nauki społeczne. Wyrastała z filozofii klasycznej, kształtując własną tożsamość jako odrębną dziedzinę wiedzy i nauki. Przełamywała konserwatywny establishment filozoficzny i obowiązujące kanony uprawiania psychologii i pedagogiki akademickiej we Lwowie, asymilowa- ła europejską myśl „nowego wychowania”. Stopniowo przyswajała progresywizm edukacyjny, aspekty indywidualistyczne, społeczne i kulturowe wychowania. Pod wpływem tych tendencji rodziło się także myślenie o modyfikowaniu lwowsko- -galicyjskiego modelu gimnazjum humanistyczno-klasycznego. Fundamentalne znaczenie dla wyjaśnienia tej problematyki ma sylwetka inte- lektualna, filozoficzna i naukowa Kazimierza Twardowskiego, człowieka związa- nego „całym sobą” z wieloetnicznym i wielokulturowym Lwowem, z polskością lwowskiej Wszechnicy (Woleński 1987; Jadczak 1991b, 1997, s. 6–27; Ajdukiewicz 1948; Holland 1953). Na kanwie wielokulturowej rzeczywistości, na pograniczach ludzi i kultur kształtował uniwersalne horyzonty uprawianych przez siebie dziedzin naukowych, zasady współżycia w Uniwersytecie i poza nim. Przekraczał granice LWOWSKA SZKOŁA FILOZOFICZNA W ROZWOJU NAUK O WYCHOWANIU (1914–1939)… 177 filozofii spekulatywnej, do której był „genetycznie” przywiązany, czyniąc ją antro- pologią pedagogiczną, dziedziną zastosowań w wychowaniu i kształceniu. Z fenomenu kultury umysłowej Uniwersytetu Lwowskiego, którą współtworzył K. Twardowski, wyrastały zjawiska ważne dla rozwoju teorii wychowania i kształce- nia, psychologiczne podstawy dydaktyki, pedagogiki psychologicznej, osobowościo- wej, społecznej i kulturowej. W kręgu tych nowatorskich nurtów myśli z pogranicza filozofii, psychologii, antropologii i pedagogiki znaleźli się m.in. Stefan Baley, Stefan Błachowski, Władysław Witwicki, Mieczysław Kreutz, Halina Słoniewska, Izydo- ra Dąmbska, Ludwik Jaxa-Bykowski, Eugenia i Leopold Blausteinowie, Bolesław Mańkowski, Kazimierz Ajdukiewicz, Bogdan Nawroczyński, Kazimierz Sośnicki, Zygmunt Kukulski, Franciszek Tomaszewski, Mieczysław Ziemnowicz, Bogdan Suchodolski (DALO, Fond 26, opis 5–7). Jest to zaledwie część postaci w różny spo- sób związanych z lwowskimi naukami o wychowaniu, uczniowie, współpracownicy, którzy wyrośli w kręgu oddziaływania prof. K. Twardowskiego (DALO, Fond 26, opis 5, spr. 1860; Hahn, Starzyński 1912, s. 503–510). Kazimierz Twardowski przybył do Lwowa w roku 1894. Wcześniej odbył grun- towne studia filozoficzne w Niemczech u Franza Brentany (1885–1889). Tam też zetknął się z Wilhelmem Wundtem, Karolem Strumpfem (Czerny 1990). Studiował historię, nauki przyrodnicze, psychologię eksperymentalną i matematykę. W 1894 r. po uzyskaniu w Uniwersytecie Wiedeńskim „Veniamlegendi” (docenturę, habilita- cję) z filozofii związał się z Uniwersytetem Lwowskim, gdzie prowadził ożywioną działalność naukową i pedagogiczną do śmierci w roku 1938. I choć był filozofem o klasycznym rodowodzie intelektualnym i akademickim, to jednak wykraczał poza tradycyjny horyzont tej dyscypliny. Dążył do poszerzenia funkcji filozofii w obszar wiedzy stosowanej, m.in.: psychologii i pedagogiki, antropologii huma- nistycznej, kulturoznawstwa, wiedzy społecznej i polityki narodowościowej. Już w latach 1903–1907 K. Twardowski wspierał Euzebiusza Czerkawskiego i Bolesława Mańkowskiego w ich dążeniach do utworzenia Seminarium Pedago- gicznego ostatecznie uwieńczonych powodzeniem (DALO, Fond 26, opis 7, spr. 591). O jego rzeczywistym stosunku do pedagogiki w Uniwersytecie świadczył m.in. fakt, iż w roku akademickim 1901/1902 rozpoczął po raz pierwszy w Uniwersyte- cie Lwowskim zajęcia z psychologii teoretycznej, pedagogicznej i eksperymental- nej oraz wykłady z pedagogiki i dydaktyki ogólnej, gdy zrezygnował z nich Antoni Danysz (DALO, F. 26, op. 5, spr. 1860, 1903). Poza działalnością naukowo-dydaktyczną K. Twardowski angażował się aktyw- nie w pracę społeczno-oświatową. Wynikała ona ze swoistego poczucia powinno- ści upowszechniania wiedzy w różnych środowiskach społecznych i etnicznych. Corocznie wygłaszał cykle prelekcji w ramach Powszechnych Wykładów Uniwer- syteckich we Lwowie i kilkunastu miejscowościach rejonu lwowskiego, udzielał 178 KaziMierz SZMyd się w pracy ważniejszych stowarzyszeń naukowych, kulturalnych i oświatowych (DALO, spr. 1860/68–69; CDIA, Fond 445, syg. 2, 4, 6; Fond 484, 701). Nie do prze- cenienia pozostaje też wieloletnia działalność K. Twardowskiego w kierowniczych gremiach Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w latach 1905–1911, gdzie dzia- łał jako przewodniczący tej organizacji nauczycielskiej, instytucji naukowej i ofi- cyny wydawniczej. Znamienna była zwłaszcza jego troska o nauczycieli wyrażana w czasopiśmie „Muzeum”. Jako redaktor tego pisma w latach 1905–1911 preferował podejmowanie na jego łamach problematyki postępu pedagogicznego i programo- wego szkoły (Karbowiak 1908; CDIA). Kwintesencją wieloletnich działań i myśli K. Twardowskiego były jego Mowy i rozprawy (Twardowski 1912). Stanowiły one wnikliwy dokument czasu, świa- dectwo pozycji naukowo-akademickiej zagadnień edukacji i pedeutologii, proble- mów z pogranicza filozofii, pedagogiki, kultury i nauk o społeczeństwie. Rozległa aktywność naukowo-akademicka K. Twardowskiego pozostawała w ścisłym związ- ku z dziedziną oświatowo-pedagogiczną. Wyrażała się działalnością redakcyjną i pisarską w zakresie filozofii, psychologii, pedagogiki, zagadnień oświatowych