LITERATURA POLSKA 1944-2000 w zarysie Stanisław Stabro LITERATURA POLSKA 1944-2000 w zarysie Wydanie II przejrz ane i poprawione Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT Włodzimierz Maciąg PROJEKT OKŁADKI Roksana Gołębiowska REDAKTOR Lucyna Sadko KOREKTOR Krystyna Dulińska © Copyright by Stanisław Stabro & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie II przejrzane i poprawione, Kraków 2005 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Autora i Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 83-233-2003-9 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax12-631-81-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Od A u to ra ..................................................................................................... 7 Podział na okresy ........................................................................................ 9 Rozdział I U progu nowej rzeczywistości (1944-1948)........................................ 17 Rozdział II W cieniu socrealizmu (1949-1956) ....................................................... 33 Rozdział III Złudzenia małej stabilizacji (1956-1968)............................................ 51 Rozdział IV Od kontestacji do „Solidarności” (1968-1989).................................. 87 Rozdział V Barwy niepodległości (1990-2000)........................................................ 145 Indeks osób .................................................................................................. 193 Od Autora Najtrudniej jest pisać o zjawiskach współczesnych obserwowanych in statu nascendi. Dotyczy to szczególnie procesu historycznoliterackiego, roz­ ciągniętego z naturalnych powodów w czasie. Przed problemami tego ro­ dzaju stanęło w ostatnim okresie wielu autorów licznych podręczników historii literatury współczesnej. Między innymi Tadeusz Drewnowski w Próbie scalenia. Obiegach, wzorcach, stylach (1997), Stanisław Bur­ kot w Literaturze polskiej w latach 1986-1995 (1996), Przemysław Cza­ pliński iPiotr Śliwiński w Literaturze polskiej 1976-1998 (1999). Każdy z przyjętych w różnych podręcznikach sposobów porządkowa­ nia historycznoliterackiego materiału zawiera w sobie, z samej definicji, ryzyko pewnego rodzaju arbitralności w sferze metodologii i wyboru opi­ sywanych przez autora zjawisk. Z drugiej strony, nie istnieje już jednolity, powszechnie obowiązujący kanon w tym względzie. W nauce o literaturze uprawnione są bowiem obecnie różne dyskursy, od tradycyjnych po po- nowoczesne. Podobnie jak można by napisać historię literatury, która by­ łaby historią języka, poetyk, tendencji i poszczególnych prądów. Niniejszy podręcznik, uwzględniający przede wszystkim kryterium al- logenetyczne, czyli spojrzenie na proces historycznoliteracki z punktu wi­ dzenia czynników historycznych, społecznych i socjologicznych, należy do pierwszej z wymienionych powyżej dwóch szkół myślenia i pisania 0 literaturze. Celem moim było raczej porządkowanie oraz syntetyczny opis konkretnego historycznoliterackiego procesu w - z góry zakreślo­ nych przeze mnie - periodyzacyjnych ramach, jak również dążenie do obiektywizmu, wyrażające się w uwzględnieniu wielu nazwisk, tytułów 1 szczegółowych dat. Był to świadomy z mojej strony wybór określonej, historycznoliterackiej konwencji. Wyborowi temu podporządkowana została metodologia niniejszej książ­ ki. Przyjmując, że okres 1944-1968 został już dość dokładnie zbadany i opisany, wybrałem zeń, w mojej optyce, nazwiska i zjawiska tylko naj­ ważniejsze. Szerzej, posługując się także komentarzem krytycznoliterac­ kim różnych autorów w celu obiektywizacji moich sądów, opisałem okres 1968-2000, zdając sobie wszakże sprawę z faktu, że dopiero odległa przy­ 8 OD AUTORA szłość obiektywnie zweryfikuje zaproponowaną tu przeze mnie - bardziej rozbudowaną niż w poprzednich rozdziałach - wizję tego cząstkowego okresu. Mam na myśli zarówno dobór poszczególnych dzieł i pisarzy, po­ szczególne konkluzje, miejsce opisywanych autorów na mapie literatury, jak i konkretną hierarchię nazwisk i wartości. Innym z moich wstępnych założeń było - zgodnie z najnowszymi tendencjami - ukazanie historii literatury polskiej lat 1944-2000 w jej wersji scalonej, to znaczy bez wy­ raźnego, osobnego wyodrębniania literatury krajowej i emigracyjnej. Mia­ ło to swoje konsekwencje w modelu przyjętego przeze mnie dyskursu. Na koniec chciałbym serdecznie podziękować Panu Prof. dr. hab. Wło­ dzimierzowi Maciągowi, którego cenne i życzliwe wskazówki, jako recen­ zenta, pomogły mi w znacznym stopniu ulepszyć tę pracę. Podziękowania zechcą też przyjąć Panowie Profesorowie: prof. dr hab. Stanisław Burkot, prof. dr hab. Jerzy Jarzębski, prof. dr hab. Wojciech Ligęza - ich szcze­ gółowe uwagi przyczyniły się w decydującym stopniu do ostatecznego kształtu tej książki. Podział na okresy 1944-1948 Polską literaturę krajową po roku 1944 można podzielić, według kryte­ riów historycznych i socjologicznych, na pięć wyraźnie wyodrębniających się okresów. Pierwszy z nich otwiera data 2 października 1944 roku, ozna­ czająca moment kapitulacji powstania warszawskiego, kiedy to nastąpił definitywny z punktu widzenia historycznego koniec ustrojowej i kulturo­ wej formacji II Rzeczypospolitej. Poprzedziło go proklamowanie w lipcu 1944 roku Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, wzy­ wającego wszystkich Polaków do walki z okupantem niemieckim i pod­ kreślającego rolę Armii Czerwonej w wyzwoleniu Polski. Na arenie mię­ dzynarodowej za początek tego okresu trzeba przyjąć luty 1945 roku, czyli datę konferencji w Jałcie z udziałem Winstona Churchilla, Frankli- na D. Roosevelta i Józefa Stalina, która po wcześniejszej Konferencji Wiel­ kiej Trójki w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) zadecydowała o ostatecznym kształcie powojennej Europy i przypieczętowała radzieckie zdobycze te­ rytorialne. Przesądziła również o przesunięciu terytorium Polski o kilka­ set kilometrów na zachód, w stosunku do granic sprzed 1939 roku, usta­ nawiając nową granicę na linii Odry i Nysy Łużyckiej. W granicach Polski znalazły się takie miasta, jak Opole, Wrocław i Szczecin. W maju 1945 roku, z chwilą ostatecznej kapitulacji Niemiec, zakończyła się II wojna światowa. W grudniu 1948 roku odbył się w Polsce zjazd zjednoczeniowy Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Partii Robotniczej. Powstała Pol­ ska Zjednoczona Partia Robotnicza, której I sekretarzem został Bolesław Bierut, wcześniej działacz Kominternu. Datę tę należy uznać za zamyka­ jącą kilka pierwszych, powojennych lat względnej liberalizacji i względ­ nego pluralizmu w dziedzinie polityki kulturalnej PRL-u, jak również za datę końcową pierwszego okresu. Liberalizacja została wymuszona przez okoliczności polityczne, polegające na konieczności stopniowego utwier­ dzania się przez nową władzę w trakcie budowania nowego politycznego i społecznego ładu. Jednakże walki ze zbrojnym podziemiem trwały aż 10 LITERATURA POLSKA 1944-2000 W ZARYSIE do początku lat pięćdziesiątych, a w 1946 roku ukazał się dekret o utwo­ rzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Jego agendy w ramach charakterystycznej dla okresu powojennego cenzury prewen­ cyjnej kontrolowały treści wypowiadane publicznie w druku, w radiu, póź­ niej w telewizji, na scenach i estradzie, eliminując wszystko, co mogłoby podważać zasady ustroju politycznego i godzić w międzynarodowe soju­ sze Polski, szczególnie ze Związkiem Radzieckim. 1949-1956 Drugi okres był równoległy do utrwalającego się stanu „zimnej wojny” pomiędzy Wschodem i Zachodem. Oznaczał próby stalinizacji kultury pol­ skiej oraz zamiar narzucenia jej, podobnie jak i literaturze polskiej, przez ówczesne władze, importowanych z ZSRR wzorców estetycznych i ideolo­ gicznych. Rozpoczął się w 1949 roku od styczniowego IV Zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich, przekształconego następnie w Związek Literatów Polskich. Sformułowany tam program realizmu socjalistyczne­ go przyjęto jako podstawowy wzór, według którego miała odtąd rozwijać się literatura. W marcu 1953 roku zmarł Józef Stalin. W Polsce, podob­ nie jak i w Związku Radzieckim, zaczynają się rozwijać w tym okresie - szczególnie w literaturze - od 1954 roku, procesy odwilżowe. W czerwcu 1956 roku w Poznaniu wybuchły robotnicze strajki, krwawo stłumione przez wojsko. W październiku tego samego roku odbyło się VIII plenum KC PZPR, na którym ponownie doszedł do władzy, uwolniony z więzienia, Władysław Gomułka. Sprzeciwił się on, do pewnego stopnia, ówczesnej polityce radzieckiej w stosunku do Polski i przez przywódców innych państw ówczesnego bloku socjalistycznego zaczął być postrzegany jako lider ewentualnej opozycji. Podobnie traktowało go społeczeństwo, wią­ żąc z jego osobą niepodległościowe nadzieje i obdarzając go dużym kre­ dytem zaufania. Wydarzenia te przeszły do historii kultury polskiej jako legenda „polskiego października”, zamykającego okres socrealizmu. Prze­ łom 1956 roku otwierał perspektywę krótkotrwałej liberalizacji w dzie­ dzinie życia duchowego kraju i literatury, dokonującej krytycznego rozra­ chunku z minioną epoką. Odrzucenie stalinizmu przez ówczesne elity polityczne okazało się jednak w dalszej perspektywie procesem tylko czę­ ściowym i niekonsekwentnym. Polskie wydarzenia 1956 roku związane były z faktami w dziedzinie polityki międzynarodowej. W lutym 1956