„JAM Z RODU NOMADÓW” Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Grzegorz Czerwiński „JAM Z RODU NOMADÓW” LITERATURA POLSKO-TATARSKA PO 1918 ROKU Białystok 2017 Recenzenci naukowi: Dr hab. Czesław Łapicz, prof. em. UMK Centrum Badań Kitabistycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Dr hab. Anna Szawerna-Dyrszka, prof. UŚ Instytut Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego, Uniwersytet Śląski Opracowanie redakcyjne: Małgorzata Sylwestrzak Korekta: Jolanta Dragańska Projekt okładki i skład: Hubert Pilcicki Indeks nazwisk: Michał Siedlecki Tłumaczenie streszczeń: Aleksander Gadomski, Marcin Hościłowicz W książce wykorzystano fotografie ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie Fotografia na okładce: mozaika na medresie Tilla Qori (Samarkanda, Uzbe- kistan). Fot. Grzegorz Czerwiński Publikacja dofinansowana przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku © Copyright by Grzegorz Czerwiński, Białystok 2017 ISBN 978-83-64081-43-9 Druk i oprawa: Alter Studio, 15-281 Białystok, ul. Legionowa 30, lok. 211 tel./fax: 85 72 22 545, e-mail: [email protected] www.alterstudio.com.pl Monografia została przygotowana w ramach projektu badawczego „Literatura polsko- -tatarska po 1918 roku”, realizowanego w latach 2013–2016 w Katedrze Badań Filolo- gicznych „Wschód – Zachód” na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Białymstoku. Projekt finansowany był ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na pod- stawie decyzji numer DEC-2012/07/B/HS2/00292. SPIS TREŚCI WSTĘP Zarysowanie celu badawczego ..............................11 Zakres materiału ..........................................13 Stan badań ...............................................17 Problematyka metodologiczna. .22 ROZDZIAŁ I PIŚMIENNICTWO TATARSKIE JAKO PRZEDMIOT BADAŃ LITERATUROZNAWCZYCH Historia i kultura Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego i we współczesnej Polsce .......................................29 Dzieje osadnictwa .........................................29 Historia i kultura po 1918 roku ..............................34 Od „Tatarów litewskich” do „Tatarów polskich”. Problemy terminologiczne .......................................40 Piśmiennictwo i literatura polskich muzułmanów w ujęciu historycznoliterackim .................................43 Rękopiśmienne księgi religijne, ich typy oraz zawartość .........43 Badania nad poezją dawną .................................49 Literatura polsko-tatarska a literatura polska .....................55 „Komparatystyka wewnętrzna”. 55 Kwestia etniczności. 59 6 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ II „PAMIĘĆ O WSCHODNIEJ OJCZYŹNIE JEST ŚPIEWAJĄCYM PTAKIEM”. POEZJA TATARÓW POLSKICH W XX I XXI WIEKU Wiersze Stanisława Kryczyńskiego, czyli początek współczesnej poezji polskich Tatarów .............................................69 Debiut literacki Kryczyńskiego .............................74 Wśród poetyk epoki ......................................79 Dwa wiersze o tematyce etnicznej a „poetyka tatarska” ..........93 Inni poeci polsko-tatarscy w okresie międzywojennym ........100 Wojna i lata powojenne ...................................108 Poezja archetypiczna Selima Chazbijewicza .....................111 Być „ostatnim z plemienia” ................................111 Synteza Wschodu i Zachodu ..............................115 Emigracja wewnętrzna i poezja okolicznościowa .............121 Młoda Polska, psychoanaliza, sufizm i szamanizm ............123 Implikacje biograficzne a poetycka wizja Turanu .............131 W poszukiwaniu etniczności. Twórczość Musy Czachorowskiego ...135 Żołnierz – dziennikarz – działacz religijny – poeta ............135 Kilka uwag o debiucie ....................................138 „Wciąż mi mało tego stepu”. O jednym motywie „etnicznym” ...143 Czachorowo – wspomnienie dzieciństwa i praźródła wyobraźni tatarskiej ..................................147 „Siostra z plemienia”. O „cyklu tatarskim” Anny Kajtochowej ......155 Poetka Anna Kajtochowa .................................155 Odkrycie korzeni etnicznych. Korespondencja z Maciejem Musą Konopackim ....................................156 Twórczość literacka ......................................159 „Cykl tatarski” ...........................................163 Poezja amatorska ............................................170 Poetyka „tatarskiego wierszowania”: tematy, motywy, strategie literackie ............................................172 Krakowska „potomkini chanów” ...........................180 Duch Chazbijewicza? ....................................183 Co z wartościowaniem? ..................................187 SPIS TREŚCI 7 ROZDZIAŁ III REPORTAŻ TATARÓW POLSKICH W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM NA TLE ÓWCZESNEGO PODRÓŻOPISARSTWA Oryginalność tematyczna i ideowa .............................191 O sprawozdaniach z podróży muftiego Jakuba Szynkiewicza ......196 Wielki Mufti Rzeczypospolitej .............................197 Podróże Jakuba Szynkiewicza .............................201 Problem gatunku ........................................202 Szynkiewicz jako pisarz ..................................205 Polski Tatar w świecie muzułmańskim. Zagadnienie tożsamości ..212 Różne oblicza reportażu ......................................217 „W czarodziejskim kalejdoskopie”. Pod słońcem Maroka Leona Kryczyńskiego jako reportaż subiektywny ................217 Alego Woronowicza reportażowe obrazki z Egiptu ...........225 W „kraju wielkich pustyń” i w „mieście kontrastów”. Encyklopedyczne parareportaże Mustafy Aleksandrowicza ..237 Z podróży po Persji, czyli Edige Szynkiewicz i jego reportaż „szpiegowski” ........................................246 Inni podróżnicy i reportażyści w międzywojniu ..............255 „Gorące tematy” ............................................259 Emancypacja kobiety muzułmańskiej .......................259 Konflikt arabsko-żydowski na Bliskim Wschodzie ............271 Próby reportażu w czasach najnowszych ........................279 ROZDZIAŁ IV ESEJ TATARSKI. ESTETYKA – HISTORIOZOFIA – PUBLICYSTYKA Stanisław Kryczyński. Pisarz (wciąż) nieznany ..................289 Historyk jako pisarz .....................................290 Tajemnica zagubionych rękopisów .........................295 Między esejem a autobiografią. Genealogia i genologia ........300 Sztuka, polskość i... chłopskość ............................308 Poeta w świecie książek i dokumentów źródłowych ...........324 Wobec „polskiego eseju” ..................................332 Wspomnienia Kryczyńskiego a eseistyka wojenna ............344 8 SPIS TREŚCI Eseistyka etnohistoryczna (Leon i Olgierd Kryczyńscy). 350 Esej publicystyczny ..........................................362 ROZDZIAŁ V MIĘDZY ŚWIADECTWEM PRZESZŁOŚCI A RODZINNĄ LEGENDĄ. O WSPOMNIENIACH TATARÓW POLSKICH Literatura dokumentu osobistego ..............................373 Wspomnienia wojenne .......................................376 Wspomnienia zesłańcze ......................................387 Wspomnienia prywatne i „etniczne” ...........................393 O osobliwościach badań nad wspomnieniami Tatarów ............399 ROZDZIAŁ VI KONTEKST KOMPARATYSTYCZNY Ruba’i, czyli gatunek orientalny na gruncie literatury polskiej .....405 Przestrzeń w literaturze Tatarów polskich i Tatarów kazańskich ....417 Geografia doświadczona, odziedziczona i wyobrażona ........418 Przestrzeń odwrócona. Mapa wyobrażeń przestrzennych Tatarów polskich i Tatarów kazańskich ...................422 Wschodnioeuropejska literatura tatarska .......................429 Tatarzy w Polsce, na Litwie i na Białorusi. Tożsamość potomków muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego ............429 Tożsamość w twórczości poetów polsko-tatarskich ...........430 Adas Jakubauskas – muzułmański poeta Litwy ...............431 Kilka słów o literaturze białorusko-tatarskiej ................438 ZAKOŃCZENIE ............................................444 BIBLIOGRAFIA ............................................451 NOTA BIBLIOGRAFICZNA ..................................497 SUMMARY .................................................499 РЕЗЮМЕ ..................................................502 INDEKS NAZWISK .........................................507 WSTĘP Zarysowanie celu badawczego Prezentowana książka poświęcona jest współczesnej literaturze two- rzonej przez polskich Tatarów – przedstawicieli jednej z grup etnicznych zamieszkujących Rzeczpospolitą. Wywodzą się oni z osadników turkijsko- -muzułmańskich przybyłych ze Złotej Ordy i Krymu na tereny Wileńszczy- zny i Grodzieńszczyzny w XIV wieku (w późniejszym okresie również na Podlasie, Wołyń i Podole). Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego nie stanowili początkowo jed- nolitej grupy etnicznej i posługiwali się wieloma różnymi dialektami kip- czackimi z grupy języków turkijskich. W procesie asymilacji związali swoje dzieje i kulturę wpierw z państwem litewsko-polskim, a w XX wieku z od- rodzoną Rzeczpospolitą. Chociaż przed drugą wojną światową w życiu co- dziennym Tatarzy posługiwali się nierzadko również białoruskim, za język ojczysty od kilku stuleci uważają oni polski. Od czasów dwudziestolecia w tym języku tworzona jest ich literatura. Dotyczy to twórczości powsta- jącej w państwie polskim, gdyż w Republice Litewskiej oraz w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej już w epoce międzywojennej Tatarzy posługiwali się, odpowiednio, litewskim i rosyjskim. Tożsamość narodowa Tatarów różni się od tożsamości pozostałych mniejszości zamieszkujących państwo polskie (Białorusinów, Ukraińców, Rosjan, Niemców czy Łemków)1. Tworzą ją trzy równorzędne elementy. Postrzegają