Binnenstedelijke gebiedsontwikkeling voor hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen Williëtte van Arendonk Afstudeerscriptie MCD 1 Binnenstedelijke gebiedsontwikkeling voor hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen afstudeerscriptie opleiding Master City Developer Erasmus Universiteit Rotterdam, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam, Technische Universiteit Delft Juli 2010 ir. Williëtte van Arendonk afstudeerbegeleider: dr. Willem van Winden 2 Inleiding Tijdens de opleiding Master City Developer staat de opkomst van de kenniseconomie en gevolgen hiervan op de ruimtelijk inrichting centraal. In Nederland heeft tegelijkertijd nog een andere ingrijpende ontwikkeling plaatsgevonden: namelijk de enorme stijging van arbeidsparticipatie van vrouwen en de toename van hoogopgeleide vrouwen, inmiddels is meer dan de helft van de afgestudeerden aan WO en HBO vrouw. Vrijwel al deze vrouwen blijven werken wanneer zij kinderen krijgen. In deze huishoudens is het de opgave om werk en gezin te combineren, en dit heeft ruimtelijke implicaties. In het leven van diegenen die arbeid en zorg voor kinderen combineren, zijn afstanden in tijd, en dus geld, uit te drukken. Daarnaast behoren deze mensen tot de kenniswerkers, de creatieve klasse zoals Richard Florida beschreef. De kenniswerkers zijn niet alleen alleenstaande twintigers met een dynamisch en cultuurrijk leven. Deze manier van leven houdt niet opeens op bij het krijgen van een kind. Vroeger veranderde iemands leven wellicht ingrijpend bij het trouwen en kinderen krijgen. Maar dat geldt voor veel groepen al lang niet meer zo! Ik zie en ervaar dit in mijn dagelijks leven in mijn woonplaats Amsterdam om me heen. Toch heb ik vaak het gevoel dat veel professionals om mij heen de stedelij- ke woningbouwopgave “traditioneel” blijven benaderen, vanuit de ideologie dat het suburbaan leven, of iets dat erop lijkt, het beste is voor het opgroeien van kinderen. Tegelijkertijd zie ik om me heen dat veel mensen andere keuzes maken en juist afstand nemen van het “ideale” suburbane gezinsleven. Met name vrouwen overigens, want die blijken vaak de plek te bepalen waar men blijft of gaat wonen. Het feit dat behoorlijk wat huishoudens met kinderen kiezen voor kluswoningen in Spangen of een hoogstedelijke nieuwbouwproject als het Westerdokseiland nabij Amsterdams CS, laat zien dat er gezinnen zijn die anders willen leven. Als onderzoeker wilde ik van een afstandje naar deze ontwikkelingen kunnen kijken. Dat is één van de redenen waarom ik, als „Amsterdammer‟, gekozen heb voor een Rotterdamse casestudie. Ik heb me laten verrassen door de vele leuke en boeiende aspecten van het leven in Rotterdam. Tijdens mijn afstudeeronderzoek heb ik veel gezien, gehoord en geleerd. Ook zaken die in deze scriptie onderbelicht zijn, omdat ik me moest beperken en ik uitgebreider onderzoek nodig had om e.e.a. te kunnen onderbouwen. Één daarvan is een differentiatie van de verschillende succesfactoren naar leefstijl. Tot slot wil ik iedereen bedanken die me op de een of andere wijze geholpen heeft, en vooral de geïnterviewden die ondanks hun drukke agenda‟s tijd voor mijn onderzoek hebben vrijgemaakt. Williëtte van Arendonk -- foto‟s: Westerdokseiland en Wallisblok Spangen 3 Inhoudsopgave Inleiding 3 6. Casestudie Rotterdam 38 Inhoudsopgave 4 6.1 Werkwijze 38 1. Samenvatting 5 6.2 Rotterdam 46 6.3 Delfshaven 53 2. Het onderzoek 7 6.4 Katendrecht 60 2.1 Aanleiding 7 6.5 Kop van Zuid (Wilhelminapier) 67 2.2 Probleemstelling 8 6.6 Kop van Zuid Entrepot 72 2.3 Onderzoeksvragen en – doelstelling 8 6.7 Liskwartier 77 2.4 Onderzoeksopzet en leeswijzer 8 6.8 Lloydkwartier / Mullerpier 83 3. Theoretisch kader 10 6.9 Nieuwe Werk 88 3.1 Economische en stedelijke ontwikkeling 10 6.10 Noordereiland 92 3.2 Locatiekeuze door huishoudens 12 6.11 Samenvatting en conclusies 97 3.3 Gebiedsontwikkeling en organiserend vermogen 16 7. Conclusies en aanbevelingen 102 3.4 Samenvatting 17 7.1 Succesfactoren voor hoogopgeleide 4. Literatuuronderzoek 18 tweeverdieners met kinderen 102 4.1 Suburbane woongebieden voor gezinnen 18 7.2 Gebiedsontwikkeling 106 4.2 Gentrification en gezinnen 18 7.3 Eindconclusie 107 4.3 Gezinnen met een stedelijke woonvoorkeur 18 8. Literatuurlijst 108 4.4 Samenvatting 21 9. Bijlagen 110 5. Conceptueel kader 22 5.1 Vestigingsgedrag hoogopgeleide tweeverdieners Bijlage 1 lijst van geïnterviewden met kinderen 22 Bijlage 2 gegevens COS Rotterdam: aantallen kinderen (1995 – 2010) en 5.2 Leefstijl en identificatie 23 inkomensniveaus (2002-2006) van alle Rotterdamse buurten 5.3 Afwegingskader ruimtelijk gedrag hoogopgeleide Bijlage 3 huishoudens met kinderen meten en vergelijken tweeverdieners met kinderen 25 Bijlage 4 scorelijsten indicatoren van de acht onderzochte buurten 5.4 Samenvatting 31 4 1. Samenvatting Om als Randstad een concurrerende positie in de mondiale kennisecono- (type) buurt. Deze voorkeur wordt getoetst op de componenten “sociale, mie te krijgen, is het van belang om een aantrekkelijk woon- en leefmilieu culturele en pedagogische omgeving”en “woning en woonomgeving”. Tijd te bieden voor kenniswerkers. Deze kenniswerkers bestaan in toenemende is schaars voor de tweeverdieners met kinderen. Centraal speelt de afwe- mate uit tweeverdieners met kinderen, die zorg en arbeid combineren. ging of de voorkeursbuurt voordelen biedt voor het tijdbudget van het Het is een opgave om, binnen de verdichtingsopgave van de Randstad, huishouden, en of het wonen in deze buurt past binnen het geld- en stedelijke woonmilieus te realiseren die aantrekkelijk zijn voor gezinnen tijdbudget. van kenniswerkers. Deze vijf factoren zijn vertaald in vijf categorieën met succesfactoren Tegelijkertijd zien we een tendens van herwaardering van de stad onder waaraan een buurt (of gebiedsontwikkeling) zou moeten voldoen om een deel van de gezinnen, met name onder hoogopgeleide tweeverdieners hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen te behouden. dan wel aan te met kinderen. trekken. De centrale vraag in dit onderzoek is op welke wijze bij een binnenstede- Vervolgens is door middel van een casestudie onderzocht of er een ver- lijke gebiedsontwikkeling ingespeeld kan worden op de woonvoorkeuren band is -en zo ja, welk verband- tussen de aanwezigheid of toename van van hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen? het aantal hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen en de mate waarin de indicatoren aanwezig zijn. Met de kennis die uit eerdere onderzoeken bekend is over de woonvoor- keuren van deze hoger opgeleide tweeverdieners met kinderen in de stad, De casestudie heeft plaatsgevonden in acht binnenstedelijke buurten van is geformuleerd op welke wijze het ruimtelijk gedrag van huishoudens van Rotterdam. In de casestudie zijn de kwaliteiten van de betreffende buurten hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen plaatsvindt. middels inventarisaties en interviews geïnventariseerd en “gescoord” op de lijst indicatoren. Bovendien is met behulp van o.a. bevolkingsgegevens Hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen met een stedelijke woonvoor- onderzocht of de buurt populair is gebleken bij hoogopgeleide tweever- keur zijn meestal hun wooncarrière in de stad begonnen als student. De dieners met kinderen. keuze voor een bepaalde stad vindt vaak plaats om er te gaan studeren, of bij de start van de carrière. Dan ontwikkelt men vaak een voorkeur voor In de casestudie blijken vier buurten succesvol in het aantrekken of be- een bepaald soort buurt. Bij het krijgen van kinderen, en in de volgende houden van hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen: Katendrecht, stadia van het gezinsleven, wordt die buurt en de huisvesting getoetst aan Kop van Zuid Entrepot, Liskwartier en Lloydkwartier/Müllerpier. Deze de behoeften van het gezin. Als de buurt en/of de woning te zeer afwijken scoren op vrijwel alle indicatoren bij alle vijf de categorieën positief of van de behoeften, wordt een alternatief gezocht en verhuisd. redelijk positief . Nieuwe Werk en Kop van Zuid hebben een kleine absolute stijging van Deze vestigingskeuze (blijven of verhuizen) wordt bepaald afwegingen. hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen. De sterke identiteit en de Voor de hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen is een afwegingkader centrale ligging van deze buurten blijken voor sommige mensen op te geformuleerd, met vijf hoofdcomponenten: 1) stedelijke woonvoorkeur; 2) wegen tegen de nadelen van de woonomgeving en voorzieningen in de identificatie & leefstijl, 3) tijd- en geldbudget; 4) de sociale, culturele en buurt. pedagogische omgeving, en 5) kwaliteit woning en woonomgeving. Noordereiland en Delfshaven hebben wellicht potentie, maar voor hoogop- De stedelijke woonvoorkeur bepaalt de keuze voor het wonen in een geleide tweeverdieners met kinderen zijn deze buurten niet aantrekkelijk stedelijke buurt. De leefstijl/ identificatie bepalen de voorkeur voor een door het ontbreken van o.a. aantrekkelijke scholen, een herkenbare ge- 5 meenschap van gelijkgestemde gezinnen, en het ontbreken van passende woningen. Uit deze case studie kan worden geconcludeerd dat er een samenhang bestaat tussen positieve scores op de vijf de categorieën en het aantal hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen. Er is een hoog aandeel of een stijging van het aantal hoogopgeleide tweeverdieners met kinderen bij positieve scores op alle vijf de categorieën. Niet alle indicatoren hoeven perse positief te scoren, mits de andere indicatoren van goede kwaliteit zijn en dit compenseren. Verder is geconstateerd dat een krachtige identiteit van een buurt en/of zeer grote tijdvoordelen slechts in beperkte mate slechte scores op “socia-