UNIWERSYTET ŁÓDZKI WYDZIAŁ NAUK GEOGRAFICZNYCH ARMINA KAPUSTA MIEJSKA PRZESTRZEŃ WIELOKULTUROWA SUBOTICY – ANALIZA GEOGRAFICZNO-SEMIOTYCZNA MULTICULTURAL URBAN SPACE OF SUBOTICA: GEOGRAPHICAL-SEMIOTIC ANALYSIS ROZPRAWA DOKTORSKA PRZYGOTOWANA W INSTYTUCIE GEOGRAFII MIAST I TURYZMU POD KIERUNKIEM DR HAB. SYLWII KACZMAREK, PROF. UŁ ŁÓDŹ 2015 Spis treści Zarys treści ............................................................................................................................ 3 Najczęściej stosowane skróty i skrótowce .......................................................................... 5 Wybrana terminologia serbska ........................................................................................... 5 Uwagi językowe .................................................................................................................... 6 I WPROWADZENIE ......................................................................................................... 8 II PODSTAWY TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE ........................................ 31 1. Semiotyka a studia miejskie .......................................................................................... 31 1.1. Semiotyka – od pojęcia znaku do semiosfery ........................................................ 31 1.2. Semiotyka miasta ................................................................................................... 40 2. Semiotyka miasta wielokulturowego w ujęciu geograficznym – koncepcja metody badawczej ............................................................................................................................. 51 2.1. Wielokulturowość miasta ....................................................................................... 51 2.2. Semiotyka miasta wielokulturowego w perspektywie geograficznej .................... 60 2.3. Badania semiotyczne w geografii miast i kultury – propozycja drogi postępowania ................................................................................................................................ 73 III STUDIUM PRZYPADKU ............................................................................................. 94 3. Czynniki kształtujące semiosferę Suboticy ................................................................... 94 3.1. Topos, czyli charakterystyka fizyczno-geograficzna ............................................. 95 3.2. Epos, czyli historia miasta i politikos, czyli decyzje, które wpłynęły na jego rozwój ............................................................................................................................. 103 3.3. Etnos, czyli społeczności zamieszkujące Suboticę i etos, czyli instytucje regulujące życie w mieście ............................................................................................. 119 4. Analiza wybranych znaków w fizycznej przestrzeni Suboticy ................................... 149 4.1. Obiekty sakralne .................................................................................................. 150 4.2. Cmentarze ............................................................................................................ 165 4.3. Pomniki ................................................................................................................ 172 4.4. Urbanonimy ......................................................................................................... 203 IV KONKLUZJA – LOGOS, CZYLI PRZESTRZEŃ MIASTA JAKO KOD ............ 211 Bibliografia ...................................................................................................................... 229 Literatura ...................................................................................................................... 229 Materiały źródłowe ...................................................................................................... 249 Strony internetowe ....................................................................................................... 250 Spis rycin ........................................................................................................................... 252 Spis tabel ........................................................................................................................... 254 2 Zarys treści I WPROWADZENIE Geografia miasta a semiotyka – zarys problemu. Założenia pracy. Zakres przestrzenny i podmiotowy w ramach studium przypadku. Układ pracy. II PODSTAWY TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE 1. Semiotyka a studia miejskie 1.1. Semiotyka – od pojęcia znaku do semiosfery Pojęcie semiotyki. Znak w semiotyce. Semiosfera. 1.2. Semiotyka miasta Początki semiotyki miasta na Zachodzie. Miasto w szkole tartusko-moskiewskiej. 2. Semiotyka miasta wielokulturowego w ujęciu geograficznym – koncepcja metody badawczej 2.1. Wielokulturowość miasta Pojęcie narodu. Kultura narodowa i jej komponenty. 2.2. Semiotyka miasta wielokulturowego w perspektywie geograficznej Znak w semiotyce i geografii. Interpretacja znaków w mieście. Typologia znaków w przestrzeni miejskiej. Miasto jako przestrzeń komunikacji. 2.3. Badania semiotyczne w geografii miast i kultury – propozycja drogi postępowania Metody semiotyczne. Wspólnoty kultur narodowych. Metoda geograficzno-semiotyczna i jej założenia dla miasta wielokulturowego. Wybór wspólnot kultur narodowych. Wybór obiektów-znaków do analizy. Przyporządkowanie znaków w przestrzeni miejskiej do wspólnot kultur narodowych. III STUDIUM PRZYPADKU 3. Czynniki kształtujące semiosferę Suboticy 3.1. Topos, czyli charakterystyka fizyczno-geograficzna Obszary osadnicze Baczki. Klimat. Szata roślinna. 3.2. Epos, czyli historia rozwoju miasta i politikos, czyli decyzje, które wpłynęły na jego rozwój Okres przedturecki: Od czasów prehistorycznych do XI wieku. XI w.–1526 rok. Okres turecki (1526–1686). Okres poturecki: Pogranicze Wojskowe (1686–1743). Wolne targowisko i wolne miasto królewskie (1743–1849). Era neoabsolutyzmu (1849–1866). Okres miasta municypalnego 3 (1867–1918). Międzywojnie (1918–1941). II wojna światowa (1941–1944). Okres socjalistyczny (1944–1990). Współczesność (po 1991 r.). 3.3. Etnos, czyli społeczności zamieszkujące Suboticę i etos, czyli instytucje regulujące życie w mieście Węgrzy. Buniewcy i Chorwaci. Serbowie. Jugosłowianie. Romowie. Żydzi. Inne narodowości. 4. Analiza wybranych znaków w przestrzeni fizycznej Suboticy 4.1. Obiekty sakralne Kościoły katolickie. Sanktuarium maryjne. Cerkwie. Pozostały kościoły chrześcijańskie. Synagoga. Meczet. 4.2. Cmentarze 4.3. Pomniki Okres do 1918 roku. Międzywojnie. II wojna światowa. Okres jugosłowiański. Współczesność. 4.4. Urbanonimy Nazewnictwo miejskie w 1928 roku. Urbanonimia Suboticy w 1968 roku. Hodominy subotickie w 2011 roku. IV KONKLUZJA – LOGOS, CZYLI PRZESTRZEŃ MIASTA JAKO KOD 4 Najczęściej stosowane skróty i skrótowce ang. – angielski br. (broj) – numer b.r. – bez roku bun. – buniewski chorw. – chorwacki srb. – serbski słowń. – słoweński węg. – węgierski SFRJ – Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii SHS, Królestwo – Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców KPJ – Komunistyczna Partia Jugosławii NOB lub NOR – Narodnooslobodilačka borba (NOB); Narodnooslobodilački rat (NOR); Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija – Walka narodowowyzwoleńcza lub Wojna narodowowyzwoleńcza, zwana także rewolucją socjalistyczną – jugosłowiańskie określenie działań wojennych prowadzonych w czasie II wojny światowej między lipcem 1941 r. a majem 1945 roku. NOO – Narodnooslobodilački odbori (NOO) – Komitety narodowowyzwoleńcze, organy władzy narodowej w Jugosławii powoływane w latach 1941–1945 Wybrana terminologia serbska bara – bagno, mokradło crkva – kościół, cerkiew gora – góra grad – miasto groblje – cmentarz okrug – okręg opština – gmina put – droga, trakt, szlak šuma – las trg – plac 5 Uwagi językowe Jeżeli nie podano inaczej, tłumaczeń z języka angielskiego, buniewskiego, chorwackiego, rosyjskiego, serbskiego i słoweńskiego dokonała autorka. Przyjęto polską pisownię toponimów zgodnie z zasadami Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju (Nazewnictwo geograficzne świata. Europa, cz. I, 2009). W przypadku nazw miejscowych, które nie mają odpowiedników polskich, pozostawiono pisownię oryginalną zgodną z zasadami ortograficznymi danego języka, nie zaś te podane przez Komisję, do publikacji której wkradły się błędy. Wprowadzono przymiotniki: backi (od Baczka), suboticki (od Subotica), wojwodiński (od Wojwodina), bajski (od Baja), nazwę mieszkańców miasta – suboticzanie. O ile nie dotyczy to postaci powszechnie znanych w Polsce, starano się zachować oryginalną pisownię antroponimów. Ze względu jednakże na korzystanie głównie z literatury w języku serbskim, w którym obowiązuje zasada fonetycznego zapisu imion i nazwisk obcych, dotarcie do oryginalnej pisowni wielu nazwisk węgierskich i innych okazało się niemożliwe. Pozostano wówczas przy pisowni serbskiej. Dane personalne Węgrów, aby nie wprowadzać dodatkowych wątpliwości, podano zgodnie z polską tradycją (imię i nazwisko), nie zaś przyjętą na Węgrzech (nazwisko i imię). Powołując się na literaturę, pozostawiono taki zapis nazwiska autora, jaki widnieje na wydaniu, z którego korzystano, stąd dwojaki zapis niektórych antroponimów (np. „Beszédes” i „Besedeš”). Podając nazwy współczesnych urbanonimów, konsekwentnie stosowano pisownię serbską (stąd ulica „Petefija”, a nie „Petőfiego”, oryginalny zapis „15. maja” zamiast polskiego „15 maja”). Dokonano transliteracji