Hugvísindasvið Leiðir frumtextans Um þýðingar og endursagnir á „Heidi“ eftir Johönnu Spyri Ritgerð til MA-prófs í þýðingafræði Aleksandra Maria Cieślińska Maí 2015 Háskóli Íslands Hugvísindasvið Íslensku- og menningardeild Leiðir frumtextans Um þýðingar og endursagnir á „Heidi“ eftir Johönnu Spyri Ritgerð til MA-prófs í þýðingafræði Aleksandra Maria Cieślińska Kt.: 290182-2719 Leiðbeinandi: Gauti Kristmannsson Maí 2015 Útdráttur Í tímans rás hefur textum verið breytt með börn í huga, þar sem oft er um aðlögun texta fyrir fullorðna að ræða. Í kjölfar þess voru textar ekki aðeins einfaldaðir heldur var þeim hagrætt, m.a. hugmyndafræðilega. Í ritgerðinni er fjallað um hagræðingu barnabókmennta með hliðsjón af stöðu þeirra í bókmenntafjölkerfi. Kannaður er texti eftir Johönnu Spyri, Heidi, sem hefur verið endursagður og þýddur ótal sinnum. Skoðuð eru textatengsl, hlutverk og markhópur frumtextans, en því fylgir greining þriggja endursagna á þýsku auk þýðingar á íslensku og fimm endursagna sem gefnar voru út á íslensku. Sömuleiðis eru kynntar tvær kvikmyndir og ein teiknimynd. Við skoðun á hagræðingu frumtextans í öllum verkunum var tekið mið af þáttum eins og birtingu upplýsinga um höfund, útliti Heidi, trúarlegu innihaldi en einnig niðrandi orðalagi um og gagnvart Heidi. Breytingar á frumtextanum endurspegla viðhorf þýðenda eða höfunda endursagna til þess markhóps og markmenningar sem þeir hafa í huga. Abstract Over the years texts, especially those intended for an adult audience, have been adapted in order to make them appropriate for children. As a consequence texts have not only been simplified but also manipulated in other ways. The paper focuses on the manipulation of childrenʼs literature and its status within a polysystem. The classical children‘s book ”Heidi” by Johanna Spyri is an example of how source texts are being manipulated. Therefore the original version and also a translation in Icelandic, adaptations in German and Icelandic, as well as two movies and an animated film, are analysed in this paper to trace how they are being manipulated. In order to analyse the manipulation of the original text four factors are taken into account. They are: presentation of information about the authors; the appearance and character of Heidi; religious contents and pejorative statements towards the protagonist. All the manipulative changes reflect the text manipulators’ idea of a child and the poetics of the target culture. 3 Efnisyfirlit 1. Inngangur ......................................................................................................... 6 2. Kenningarlegur grundvöllur ............................................................................ 8 2.1 Fjölkerfiskenning ........................................................................................... 8 2.2 Hagræðing bókmenntakerfis ........................................................................ 12 2.3 Manipulation og Manipulation School ........................................................ 13 2.3.1 Hugmyndafræði ........................................................................................ 15 2.3.2 Velunnarar, fjármunir og metorð .............................................................. 16 2.4 Markhópur barnabókmennta og barnabókaþýðinga .................................... 18 2.5 Velunnarar barnabókaþýðinga ..................................................................... 23 2.6 Hagræðing barnabókmennta ....................................................................... 24 2.6.1 Uppeldi ...................................................................................................... 24 2.6.2 Hugmyndafræði ........................................................................................ 29 2.6.3 Velferð barna ............................................................................................ 31 2.6.4 Læsileiki .................................................................................................... 32 3. Heidi sem frumtexti ....................................................................................... 36 3.1 Söguþráðurinn .............................................................................................. 37 3.2. Hlutverk og markhópur ............................................................................... 39 3.3 Textatengsl í Heidi ....................................................................................... 42 3.4 Endursagnir á þýsku ..................................................................................... 46 3.4.1 XXL Heidi ................................................................................................ 48 3.4.2 Heidi endursögð af Ilse Bintig .................................................................. 49 3.4.3 Heidi eftir Peter Stamm ............................................................................ 51 3.5 Framhaldssögur eftir Charles Tritten ........................................................... 53 4. Heidi á íslensku ............................................................................................. 54 4.1 Þýðingar ....................................................................................................... 54 4.1.1 Þýðing eftir Laufeyju Vilhjálmsdóttur ...................................................... 54 4.1.2 Heiðu-bækurnar ........................................................................................ 57 4.1.2.1 Johanna Spyri ......................................................................................... 57 4.1.2.2 Charles Tritten ....................................................................................... 60 4.2 Endursagnir .................................................................................................. 61 4.2.1 Endursögn eftir Jane Carruth .................................................................... 61 4.2.2 Endursögn eftir Birgitte Noder ................................................................. 62 4 4.2.3 Endursögn eftir Vilborgu Sigurðardóttur .................................................. 63 4.2.4 Endursögn eftir Anne de Graaf ................................................................. 64 4.2.5 Endursögn eftir Jakob F. Ásgeirsson ........................................................ 65 4.3. Heiða í íslenskum fjölmiðlum ..................................................................... 68 5. Heidi á skjá .................................................................................................... 75 5.1 Heidi með Shirley Temple ........................................................................... 75 5.2 Svissneska Heidi .......................................................................................... 77 5.3 Japanska Heidi ............................................................................................. 79 5.4 Aðrar myndir ................................................................................................ 81 6. Niðurstöður: hagræðing á Heidi .................................................................... 84 6.1 Upplýsingabirting ........................................................................................ 84 6.2 Ímynd aðalpersónunnar ................................................................................ 86 6.2.1. Útlit .......................................................................................................... 86 6.2.2. Skapgerð .................................................................................................. 94 6.2.2.1. Þróun Heidi í frumtextanum og í þýðingum ......................................... 94 6.2.2.2. Þróun Heidi í öðrum útgáfum ............................................................. 101 6.3 Hugmyndafræði ......................................................................................... 103 6.4 Velferð barna ............................................................................................. 108 7. Lokaorð ........................................................................................................ 113 Heimildaskrá ........................................................................................................ 116 Viðauki ................................................................................................................ 126 5 1. Inngangur Í þessari ritgerð verður fjallað um barnabókina heimsfrægu Heidi eftir Johönnu Spyri sem var fyrst gefin út á þýsku árið 1879. Þessi hjartnæma saga varð mjög fljótlega vinsæl og þar af leiðandi þýdd á mörg tungumál, m.a. á íslensku árið 1934 af Laufeyju Vilhjálmsdóttur. Eftir að höfundarréttur rann út birtust fjölmargar endursagnir af sögunni, á ýmsum tungumálum, sem leiddi til þess að frumtextanum var breytt töluvert. Meira að segja skrifaði franski þýðandinn Charles Tritten tvær framhaldsögur um æsku Heidi og svo fjölskyldu hennar. Vegna þessarar þróunar er Heidi í dag ekki þekkt af frumtextanum sjálfum heldur af endursögnum eða barnaefni í sjónvarpi. Til dæmis ólst kynslóð barna upp með japanskri anime-útgáfu sögunnar eftir Isao Takahata frá árinu 1974 og óhætt er að segja að frumtextinn sé að mestu gleymdur. Í þessari ritgerð verður sagan af Heidi litla notuð til að sýna fram hvernig barnabókmenntir virka innan bókmenntafjölkerfis en hún er einnig notuð sem dæmi um hagræðingu texta. Eftir að hafa kynnt þessar tvær kenningar verður fjallað um markhóp barnabókmennta og barnabókaþýðinga. Þar sem þær eru oftast nefndar sem dæmi á jaðri bókmenntakerfisins leyfa þýðendur sér að breyta