T.C. ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ SOSYOLOJĠ ANABĠLĠM DALI DOKTORA TEZĠ POST-SOVYET SÜREÇTE GAGAUZ KĠMLĠĞĠNĠN YENĠDEN ÜRETĠLMESĠ ÜZERĠNE SOSYOLOJĠK BĠR ARAġTIRMA Nesibe AyĢe SAĞLAM 2502130446 TEZ DANIġMANI Prof. Dr. Yusuf ADIGÜZEL ĠSTANBUL – 2019 ÖZ POST-SOVYET SÜREÇTE GAGAUZ KĠMLĠĞĠNĠN YENĠDEN ÜRETĠLMESĠ ÜZERĠNE SOSYOLOJĠK BĠR ARAġTIRMA NESĠBE AYġE SAĞLAM Soğuk SavaĢ sonrasında Sovyetler Birliği‟nin etkili olduğu coğrafyadaki devlet yapıları değiĢmiĢ, dağılan Birlik yerini yeni bağımsız ve özerk ulus-devletlere bırakmıĢtır. Moldova Cumhuriyeti içerisinde 1994‟te kurulan Gagauz Yeri Özerk Bölgesi de bu yeni siyasal oluĢumlardan biridir. Söz konusu siyasi değiĢimle birlikte bölge, toplumsal olarak birçok alanda değiĢim ve dönüĢüm yaĢamıĢtır. Bu değiĢim ve dönüĢümler, Gagauz kimliğinin yeniden üretimi ve inĢasını da etkilemiĢtir. Bu çalıĢmada günümüzde Gagauz Yeri Özerk Bölgesi‟nde, yerel coğrafyalarında yaĢayan Gagauz halkının gündelik yaĢamında kimliğini nasıl yeniden ürettiği ve inĢa ettiği araĢtırma konusu edilmiĢtir. Bu doğrultuda nitel araĢtırma yöntemlerinden etnografi tekniği ile alan araĢtırması yapılmıĢtır. Gagauz bireylerin gündelik yaĢamlarında aile, okul, basın-yayın, kilise vb. sosyalleĢme alanlarındaki pratikleri ve eylemleriyle etnik kimliklerini yaĢama, üretme ve aktarma durumları; gözlem, derinlemesine mülakat ve odak grup görüĢmeleri ile anlaĢılmaya çalıĢılmıĢtır. Alan araĢtırması sonucunda Gagauzların yerel coğrafyalarında, günümüz gündelik yaĢam pratikleri çerçevesinde aile, eğitim, basın-yayın, kilise vb. kurumlarının her birinde etnik kimliklerini bütüncül değil, aksine “sınırlı” olarak yaĢadıkları, aktardıkları ve yeniden üretmekte oldukları bulgulanmıĢtır. Gagauz kimliğinin etnik dil ve soy sınırlarının, özerklik sürecinde beklenenin aksine, güçlenmek yerine aĢınmaya baĢladığına dair güçlü iĢaretler mevcuttur. Etnik dil sınırlarının, kendi dilleri ile birlikte Rusça‟yı da anadilleri olarak algılamaları ve kabul etmeleri; etnik soy sınırlarının ise yeni nesilde grup dıĢı karma evliliklerin yaygınlaĢması ile aĢındığı gözlemlenmiĢtir. Ayrıca bölgedeki dıĢ göç eğilimi nedeniyle kimliklerini sabit, yerel eksenli bir üretimden ziyade ulus-aĢırı hareketlilik beklentileri doğrultusunda küresel alanlara göre inĢa ettikleri tespit edilmiĢtir. Anahtar sözcükler: Gagauzlar, Gagauz kimliği, etnik kimlik, yerel, küresel alan iii ABSTRACT A SOCIOLOGICAL RESEARCH ON THE REPRODUCTION OF THE GAGAUZ IDENTITY IN THE POST-SOVIET PERIOD NESĠBE AYġE SAĞLAM After the end of the Cold War, the state structures changed in the region where the Soviet Union was influential and the disintegrating Union was replaced by new independent and self-governing nation states. Autonomous Territorial Unit of Gagauzia, established in 1994 in the Republic of Moldova, is one of these new political entities. With this political change, the region has experienced change and transformation in many social areas. These changes and transformations also affected the reproduction and construction of Gagauz identity. In this study, the way of Gagauz people living in their own local geography, to reproduce and build the ethnic Gagauz identity in everyday life has been chosen as the research topic. In line with this purpose, ethnography technique, one of the qualitative research methods, was conducted in the field research. Gagauz individuals in their daily lives; living conditions, producing and transmitting their ethnic identities through their practices and actions in the fields of socialization such as family, school, press, church etc.; have been tried to understand through observation, in-depth interviews and focus group meetings. As a result of the field research, it has been found that in today‟s daily life of the Gagauzes in their local region; in each institution such as family, education, press and church; they live, transmit and produce their ethnic identities in a limited way rather than in a holistic way. There are strong signs that the ethnic language and lineage boundaries of the Gagauz identity have begun to erode in the self-governing process, rather than strengthening as expected. It has been observed that the ethnic language boundaries have eroded with perceiving and accepting Russian as their native language along with their own language and ethnic lineage boundaries are eroded with the spread of non-group mixed marriages in the new generation. In addition, due to the tendency of external migration in the region; It is determined that they build their identities in accordance with global fields in line with the expectations of transnational mobility rather than a fixed, local-based production. Keywords: Gagauz, Gagauz identity, ethnic identity, regional, global field iv ÖNSÖZ Çocukluktan gençliğe geçme evremde ailem Balkanlarda yaĢamaya baĢladı. Bu dönem Sovyetler Birliği‟nin dağılmasının ve dolayısıyla Balkanlardan çekilmesinin üzerinden yaklaĢık 10 yıl geçtiği 2000‟li yılların baĢına denk gelmekteydi. Balkanların pek çok bölgesi Sovyetler Birliği‟nin dağılmasıyla siyasi ve sosyo- ekonomik bağlamda köklü değiĢim ve dönüĢümlere sahne olmuĢtu. Söz konusu değiĢim ve dönüĢümler kimliklerin yaĢanma biçimini de önemli ölçüde etkilemiĢti. Tarihsel, kültürel, ırksal, dini, siyasi ve iktisadi bağlarla sımsıkı bağlı olduğumuz Balkanlardaki Türklerin de kimliklerini yaĢama biçiminin bu süreçte ne gibi değiĢikliğe uğradığı Balkanlarda yaĢama deneyimimden hareketle beni üzerinde düĢündürmeye baĢlamıĢtı. DüĢünme niteliklerimin oluĢmaya baĢladığı çağlarımda Balkanlar‟da bulunma fırsatım bu bölgede “Türklük” ve “Müslümanlık”ın ne demek olduğunu yavaĢ yavaĢ sezmeme ve süreç içerisinde zihnimde bazı sorular oluĢmasına neden olmuĢtu. Bu durum “Balkan Türkleri” üzerine tarihi, politik ve sosyolojik okumalar yapmama yol açtı. Türk-Ġslam sentezine inandığım bu dönemde söz konusu okumaları yaparken bu sentezi kıran bir örnek olarak karĢıma Hristiyan- Türk olan “Gagauz”lar çıkmıĢtı. Hristiyan-Türk olmalarıyla dikkatimizi çeken bu Gagauzlar kimlerdi? Nerelerde yaĢamıĢ ve günümüze kadar varlıklarını/kimliklerini nasıl korumuĢ ve sürdürmüĢlerdi? Bu soruları cevaplandırmak amacıyla yaptığımız okumalar onlar üzerine yoğunlaĢmamıza ve odaklanmamıza yol açtı. Onlar da Sovyetler Birliği geçmiĢine sahip Balkan Türkleri‟ndendi. Birlik dağıldıktan sonraki post-sovyet süreçte –günümüz koĢulları içerisinde- kimliklerini nasıl yaĢamakta ve üretmekte oldukları da sosyolojik olarak cevaplandırılması gereken bir soruydu. Bu çalıĢma söz konusu sorgulamanın kimlik sosyolojisi içerisinde cevaplandırılması amacıyla ortaya çıkmıĢ oldu. Bu çalıĢmanın ortaya çıkmasında katkıları büyük olan öncelikle Ġstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölüm BaĢkanı Prof. Dr. Ġsmail CoĢkun‟a, tez süresince gerek bilimsel gerek güler yüzlü ve Ģevk verici yaklaĢımıyla maddi ve manevi desteğini esirgemeyen değerli danıĢmanım Prof. Dr. Yusuf Adıgüzel‟e, Doç. Dr. Bülent ġen‟e, Dr. Öğretim Üyesi Mehmet Ali Akyurt‟a ve odasını benimle paylaĢan değerli hocam Prof. Dr. Ġ. Ertan Eğribel‟e ve tezde fikirleri ve emeği bulunan adını sayamadığım tüm hocalarım ve arkadaĢlarıma en içten Ģükranlarımı sunarım. v Özellikle saha sürecinde araĢtırmanın her aĢamasıyla ayrıntılı bir Ģekilde ilgilenen Komrat Devlet Üniversitesi Milli Kültür Fakültesi Dekanı Ludmila ĠbriĢim‟e, saha çalıĢması boyunca beni evinde misafir eden Olga Barbaraka‟ya ve saha görüĢmeleri boyunca değerli vakitlerini esirgemeyen ve çalıĢmama büyük katkılar sunan isimlerini sayamadığım sıcakkanlı, güler yüzlü, misafirperver Gagauzlara teĢekkürü bir borç bilirim. Her zaman maddi manevi desteklerini üzerimde hissettiğim anneme, babama, kardeĢlerime, sevgili eĢim ve biricik oğluma da teĢekkür ederim. Ġstanbul, 2019 Nesibe AyĢe SAĞLAM vi ĠÇĠNDEKĠLER ÖZ .......................................................................................................................... ĠĠĠ ABSTRACT ............................................................................................................ ĠV ÖNSÖZ .................................................................................................................... V TABLOLAR LĠSTESĠ............................................................................................... X HARĠTALAR LĠSTESĠ ............................................................................................ XĠ FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ ..................................................................................... XĠĠ KISALTMALAR LĠSTESĠ ..................................................................................... XĠĠĠ GĠRĠġ ....................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Modern Dönemde Kimlik Meselesinin SorunsallaĢması ve Evrimi ............. 9 1.1.1. Sosyolojide Kimlik Kavramına YaklaĢımlar ................................................... 14 1.2. Kimlik Nedir? ................................................................................................. 18 1.2.1. Bireysel Kimlik.............................................................................................. 20 1.2.2. Kollektif Kimlik .............................................................................................. 22 1.3. Etnisite Kavramı ............................................................................................ 25 1.3.1. Etnik Kimlik ve Etnik Grup ............................................................................ 26 1.3.2. Etnisite Kuramları ........................................................................................