Pałac Branickich w Białymstoku Pałac Branickich 25 w Białymstoku tom 1 Inwentarze z XVII i XVIII stulecia część 2 Opracowali i do druku przygotowali Karol Łopatecki, Wojciech Walczak Pałac Branickich w Białymstoku tom 1 Inwentarze z XVII i XVIII stulecia część 2 Opracowali i do druku przygotowali Karol Łopatecki, Wojciech Walczak Białystok 2018 Seria: DISSERTATIONES, t. 25 Recenzenci Dr hab. Maria Kałamajska-Saeed, Warszawa Dr hab. Józef Maroszek, prof. Uniwersytetu w Białymstoku Dr hab. Jerzy Urwanowicz, prof. Uniwersytetu w Białymstoku Redakcja naukowa, opracowanie tomu, redakcja serii Karol Łopatecki, Wojciech Walczak Wydawca Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy e-mail: [email protected] © Copyright by Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy | Institute for Research of European Cultural Heritage 2012 Wydanie I – 2012 Wydanie II (uzupełnione) – 2018 ISBN 978-83-64103-26-1 – t. 1, cz. 2 ISBN 978-83-64103-20-9 – całość Repozytorium Cyfrowe Poloników – zadanie finansowane w ramach umowy 610/P-DUN/2017 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę Na okładce: Pierre Ricaud de Tirregaille, Perspective du Chateau de Bialystok veue a son Entree Principale, Bibliotheque Nationale de France, R 14 552. Skład i łamanie Janusz Świnarski Druk totem.com.pl Spis treści Przedmowa . 7 Inwentarz pałacu i ogrodu Branickich, maj 1775 rok . 9 Opisanie zupełne pałacu całego białostockiego z officynami i z wszelką jego pertynencją oraz inwentarz meblów i wszystkich ozdób wewnątrz jego znajdujących się ostatnich dni miesiąca maja 1775 roku w Białymstoku spisany . 10 Stancje oficyny pałacowej z 1796 r. 151 Aneks . 165 Słownik pojęć . 185 Bibliografia . 197 5 Przedmowa W serii wydawniczej Pałac Branickich w Białymstoku autorzy pra- gną przedstawić dzieje rezydencji magnackiej położonej w Białym- stoku. Celem jest ukazanie tego zabytkowego obiektu poprzez edycję źródeł inwentarzowych uzupełnionych materiałem ikonograficznym. Książkę podzieliliśmy na 4 tomy. W pierwszym tomie, opublikowa- nym w 2012 r., czytelnik odnajdzie inwentarze pałacu z XVII i XVIII wieku. W części 1 znalazły się źródła z lat 1645 i 1771/1772, a w czę- ści 2 z roku 1775, 1796 oraz aneks przedstawiający inwentarz pałacyku w Choroszczy (1757 r.) uzupełniony Wstępem Jana Glinki do inwen- tarza pałacu Jana Klemensa Branickiego. Tom drugi wydany drukiem w 2015 r. przedstawia okres z lat 1802–1809 dotyczący epizodu pru- skiego i włączenia Białegostoku do władztwa Romanowów. Pozostałe dwa tomy rozdzielone są rokiem 1841, kiedy to w pałacu założono Bia- łostocki Instytut Panien Szlacheckich. Wobec wyczerpania nakładu oraz dużego zainteresowania niniejszą publikacją wznawiamy tom pierwszy, który umieszczamy jednocześnie w Repozytorium Cyfrowym Poloników (www.repcyfr.pl). W stosunku do wydanie pierwszego nanieśliśmy w tekście źródłowym drobne zmia- ny, przede wszystkim o charakterze interpunkcyjnym, uzupełniliśmy przypisy o dodatkowe informacje archiwalne oraz o wiadomości odno- 7 Pałac Branickich w Białymstoku · t. 1 · Inwentarze z XVII i XVIII stulecia · cz. 2 towane w publikacjach wydanych w ostatnich pięciu latach. Wstęp uległ drobnym zmianom, w którym odnotowano nowe ustalenia badawcze. Chcielibyśmy bardzo serdecznie podziękować za cenne uwagi Re- cenzentom tej książki: prof. Marii Kałamajskiej-Saeed, prof. Józefowi Maroszkowi i prof. Jerzemu Urwanowiczowi. Mamy nadzieję, że zbiór źródeł przyczyni się do lepszego poznania dziejów Białegostoku i jego wizytówki, jaką jest właśnie pałac Branic- kich. Inwentarz pałacu i ogrodu Branickich, maj 1775 rok 1. Oryginał przechowywany w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, sygn. A-1662, k. 1r.–42v. Okładki twarde kartonowe. 2. Kopia – wypisy i notatki z inwentarza dokonane przez Jana Glinkę: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Teki Glinki, 146, k. 1–9. [k. 1] 9 Pałac Branickich w Białymstoku · t. 1 · Inwentarze z XVII i XVIII stulecia · cz. 2 Opisanie zupełne pałacu całego białostockiego z officynami i z wszelką jego pertynencją oraz inwentarz meblów i wszystkich ozdób wewnątrz jego znajdujących się ostatnich dni miesiąca maja 1775 roku w Białymstoku spisany. [k. 1v.] Brama wiez[d]na1 Drzwi podwójne z furtką małą, umalowania potrzebne, z przyczyny sztuk w nią nowo powprawianych, z drągiem wielkim do zasuwania i że- lazną zasuwą. Przy tych drzwiach cztery wielkie zawiasy, przy furtce zaś dwie. Dwie izby na bokach dla wygody wartę trzymających, do których dwoje drzwi pojedynczych, na dwóch zawiasach żelaznych z klamką jed- ną. Od Nowego Miasta2 idąc w izbie po lewej ręce, piec stary z zielonych kaflów. W obydwóch tych izbach bokowych okien dwa z kratą żelazną. 1 Brama „Gryf” („Brama Wielka”): przed 1757 r. w tym miejscu stała brama z muro- wanymi słupami zwieńczonymi panopliami. W 1758 r. w to miejsce przeniesiono bramę pod kierunkiem Jana Henryka Klemma, która pierwotnie znajdowała się na terenie ogrodzenia dzielącego dziedzińce. Brama „Gryf” powstała w 1728 r. wg. projektu Johanna Sigmunda Deybla. Narodowy Instytut Dziedzictwa (War- szawa), Teki Glinki, 397, s. 26; Katalog zabytków sztuki. Województwo Podlaskie (Białostockie). Miasto Białystok, red. M. Zgliński, A. Oleńska, oprac. K. Kolendo- -Korczak, Z. Michalczyk, A. Oleńska, D. Piramidowicz, K. Uchowicz, M. Zgliń- ski, Warszawa 2015, s. 106. 2 Białystok nie był jednolitym ośrodkiem miejskim w okresie wczesnonowożyt- nym. Przywilej miejski nadano jedynie dla osady położonej po lewej stronie rzeki Białej. Natomiast część prawobrzeżna – Bojary, Zamkowa, Przedmieścia Wasil- kowskie, Kleindorf i Nowe Miasto – posiadały własną niezależną organizację. K. Łopatecki, Ustrój XVIII-wiecznego miasta Białystok, „Miscellanea Historico- -Iuridica” 14 (2015), 1, s. 355–360. 10 Inwentarz pałacu i ogrodu Branickich, maj 1775 rok Od Nowego Miasta idąc3, w izbie po prawej ręce schody na górę drewniane; do zegaru z drzwiami górę na zamek zamykającemi. Zegar pod wierzchem bramy wielki, z dwoma dzwonami4, kwadransowymi i godzinnym, z wagami i z czterema ukazującymi godziny cyterblatami5. Do[o]koła tego zegaru, z podwórza, idą pięknej roboty sztachety żela- zne, gałkami mosiężnemi, gdzieniegdzie przyozdobione6. Wierzchołek bramy na kształt piramidy, blachą białą wskroś obity, na którym stoi gryf7 pozłacany, w szponach na tablicy, w błękitnym polu, cyfrę z liter J.B.8 pozłacaną trzymający9. Cała ku wierzchu brama, pełna jest różnej 3 Z Nowego Miasta do bramy pałacowej prowadziła bezpośrednio ulica Zamkowa. 4 Dzwony posiadały datę: 1727. Narodowy Instytut Dziedzictwa (Warszawa), Teki Glinki, 95, s. 50. 5 Wielką wagę jaką przywiązywał Jan Klemens Branicki do zegarów widoczna jest w testamencie: „Ponieważ każdej kondycji ludziom, tak duchownego, jako i świeckiego stanu, wiele na tym należy, aby swoje nabożeństwa, dyspozycje, ro- boty, zabawy powszechne podług wymiary i czasu miarkowali, rozporządzali i odbywali, na który to koniec dla wygody publicznej sporządzić i podawać ka- załem w Białymstoku na pałacowej i kościelnej wieżach, tudzież w Choroszczy i w Tykocinie, miastach moich dziedzicznych, na wieżach kościelnych zegary wielkie z tarczami okazałemi po czterech stronach, skazujące i wybijające kwa- dranse i godziny, więc dla utrzymania w potomne czasy tako potrzebnego po- rządku chcę i postanawiam”. J. Nieciecki, Testament Jana Klemensa Branickiego, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. V, Białystok 2001, s. 21. 6 Adam J. Miłobędzki (Tradycja średniowieczna w polskiej rezydencji nowożytnej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 24 (1979), 4, s. 343), wskazuje, iż „wysoka wieża bramna stała się akcentem założeń barokowych, informujących o wjeździe na dziedziniec paradny”. Rozwiązanie to było dla poł. XVIII stule- cia niepotrzebne pod względem użytkowym jak i było sprzeczne z ówczesnym ideałem kompozycji przestrzennej. 7 W rękopisie „Gryft”. 8 J.B. – Jan [Klemens] Branicki. 9 Obecnie znajdująca się w Białymstoku murowana część Bramy Wjezdnej jest ory- ginalną konstrukcją, natomiast drewniana wieża została wymieniona w 2000 r., a „Gryf” został zrekonstruowany z laminatu z żywic syntetycznych zbrojonego włóknem szklanym. Z. Orłowski, Montaż gryfa nad Bramą Wielką Pałacu Bra- 11 Pałac Branickich w Białymstoku · t. 1 · Inwentarze z XVII i XVIII stulecia · cz. 2 z gipsu wyrabianej sztukaterii10. Na czterech rogach, miernej wielkości, osoby drewniane, biało malowane11. [Dziedziniec] Z bramy pomienionej jadąc do pałacu dziedziniec darnem z oby- dwóch stron drogi wyściełany i niewielkim murem do[o]koła opasa- ny12. W tym murze naprzeciwko grobelki pomiędzy sadzawkami idą- cej brama nieodmykająca się, z sztachetów żelaznych. Wjazd na drugi dziedziniec brukowany, z murem od oficyn idącym przyozdobiony, znacznej wielkości, dwoma z kamienia robionemi Herkulesami, u jed- nickich w Białymstoku – problemy wykonawcze, „Przegląd Budowlany” 82 (2011), 2, s. 54–56. 10 Według tradycji, „Bramę Gryf” wystawił Jan Klemens Branicki według własno- ręcznego projektu Augusta II Wettina. Narodowy Instytut Dziedzictwa (War- szawa), Teki Glinki, 95, s. 11. 11 Rzeźby te mogły stanowić alegorie pór roku, uzupełniając przekaz ideologiczny zawarty w bramie, gdzie pod zegarem usytuowany był kartusz herbowy Branic- kich – gryf z monogram „JB”. W ten sposób przedstawiano triumf rodu Gryfitów nad czasem i przemijaniem. E. Bończak-Kucharczyk, J. Maroszek, „Pawilon Pod Orłem” w Parku Branickich w Białymstoku, „Białostocczyzna” 28 (1992), s. 1. Odmiennie: A. Oleńska, Jan Klemens Branicki „Sarmata nowoczesny”. Kreowa- nie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa