Subregion œrodkowej Wis³y nizinny 7.2.4. Subregion œrodkowej Wis³y nizinny Informacje ogólne mowaniu siê powierzchniowego sp³ywu opadów atmos- ferycznych, lecz wy³¹cznie do ma³ych rzek. Koryta du- Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego J. Kondrac- ¿ych rzek albo s¹ odizolowane wa³ami powodziowymi, kiego (2002) przewa¿aj¹ca czêœæ subregionu znajduje albo ich rozleg³e doliny (np. dolina Wis³y, osi¹gaj¹ca siê w obrêbie podprowincji Niziny Œrodkowopolskie miejscami szerokoœæ do 20 km), z pasami ³¹k i mokrade³, (makroregiony: wschodni skraj Niziny Po³udniowo- z wysok¹ transpiracj¹ przekraczaj¹c¹ znacznie wysokoœæ wielkopolskiej, Nizina Pó³nocnomazowiecka, Nizina opadów, stanowi¹ przeszkodê nie do przebycia dla sp³ywu Œrodkowomazowiecka, Wzniesienia Po³udniowomazo- powierzchniowego. wieckie i Nizina Po³udniowopodlaska). Pó³nocno-za- U¿ytkowanie terenu Mazowsza i terenów do niego chodni fragment nale¿y do podprowincji Pojezierza Po- przyleg³ych jest zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ rolnicz¹. ³udniowoba³tyckie (fragmenty makroregionów: Poje- W pobli¿u du¿ych aglomeracji przewa¿a uprawa wa- zierze Wielkopolskie, Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñ- rzyw (cebula, kapusta na równinie b³oñskiej), sady (rejon skie i Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka), po³udniowo- Grójca i Nowego Dworu Maz.), z mniejszym udzia³em -wschodni zaœ do podprowincji Polesie (prawobrze¿na uprawy zbó¿ i ³¹k. Kompleksy leœne s¹siaduj¹ z War- czêœæ zlewni Wieprza – fragmenty makroregionów Po- szaw¹, lecz nie s¹ dominuj¹ce (Puszcza Kampinoska, lesie Zachodnie i Polesie Wo³yñskie) i Wy¿yna Lubel- Mazowiecki Park Krajobrazowy). W czêœci po³udniowo- sko-Lwowska (ma³y fragment makroregionu Wy¿yna -wschodniej, ze wzglêdu na p³ytkie po³o¿enie zwiercia- Lubelska). d³a wody, znajduje siê du¿o ³¹k oraz zabagnieñ. Na ob- Morfologia terenu i zwi¹zane z ni¹ formy krajobrazo- szarze subregionu znajduje siê Kampinoski Park Narodo- we s¹ bardzo zró¿nicowane. Najbardziej na po³udniowy wy, zachodnia czêœæ Poleskiego Parku Narodowego oraz wschód wysuniêta czêœæ subregionu wykazuje cechy po- wiele parków krajobrazowych i obszarów chronionego leskie (równinnoœæ, podmok³oœci, ³¹ki) oraz wy¿ynne krajobrazu. (ma³a mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych, powierz- Najwiêkszym oœrodkiem miejskim jest aglomeracja chniowe formy krasowe w utworach wêglanowych). Po- Warszawy z kilkunastoma miastami satelickimi, licz¹ca zosta³a, przewa¿aj¹ca czêœæ terenu ma charakter wyraŸ- ³¹cznie ok. 2,5 mln mieszkañców. Inne wiêksze oœrodki nie nizinny, miejscami p³aski i monotonny (Nizina Mazo- miejskie to: P³ock, P³oñsk, £owicz, Skierniewice, Socha- wiecka), ale nie oznacza to, ¿e brak tu œmia³ych form czew, Ciechanów, Parczew, Radzyñ Podlaski, Dêblin morfologicznych. Tak¹ form¹ jest dolina Wis³y ze zdecy- i £êczna. Warszawa jest równie¿ du¿ym wêz³em komuni- dowanie wypreparowan¹ skarp¹ o wysokoœci do 40–50 m. kacyjnym drogowym i kolejowym, z czym zwi¹zane s¹ Jest ona najlepiej zaznaczona w rejonie Góry Kalwarii, du¿e zagro¿enia dla p³ytko wystêpuj¹cych wód podziem- Warszawy, na odcinku Zakroczym–Czerwiñsk–Wyszo- nych. Krzy¿uj¹ siê tutaj drogi prowadz¹ce z po³udnia i ze gród oraz w P³ocku. Nawet w obrêbie tarasów nadzale- Œl¹ska na pó³noc kraju, do portów Gdyni i Gdañska, oraz wowych Wis³y i Narwi mo¿na spotkaæ wypuk³e formy z zachodu na wschód (Berlin–Moskwa). Warszawa, jej morfologiczne, np. pojedyncze wydmy i wa³y wydmowe aglomeracja i otoczenie to tereny zurbanizowane poroœniête lasem lub rozwiewane w obrêbie Puszczy i w znacznej mierze nieu¿ytki i tereny rolnicze pozosta- Kampinoskiej lub Rembertowa. Na wysoczyznach prze- wione od³ogiem, przeznaczone pod zabudowê mieszka- wa¿aj¹ formy wklês³e, w postaci g³êbokich wciêæ mniej- niow¹ (osiedla domków jednorodzinnych) lub inwesty- szych rzek lub jarów, ale te¿ s¹ wypuk³e, np. wzgórza ke- cyjn¹ (przede wszystkim magazyny i drobne zak³ady mowe. Urozmaicenie form morfologicznych sprzyja for- przemys³owo-us³ugowe). 205 Region œrodkowej Wis³y Sieæ hydrograficzna Warunki klimatyczne i hydrologiczne Sieæ hydrograficzna jest doœæ dobrze rozwiniêta. Rze- Rozpatrywany obszar nale¿y klimatycznie do regionu ki nale¿¹ do typu nizinnego, s¹ zazwyczaj zasilane opada- mazowiecko-podlaskiego. Warunki klimatyczne kszta³tu- mi atmosferycznymi oraz za poœrednictwem zasilania j¹ siê g³ównie pod wp³ywem zachodniej cyrkulacji at- gruntowego. Stosunki hydrograficzne w subregionie mosferycznej z wyraŸn¹ przewag¹ wp³ywów kontynen- kszta³tuje Wis³a wraz z dop³ywami. Wis³a na ca³ym od- talnych, silnych szczególnie we wschodniej czêœci. Ce- cinku œrodkowego biegu p³ynie szerokim, nieuregulowa- chy charakterystyczne tego regionu to wiêksze roczne nym korytem o szerokoœci ok. 600–1000 m, docho- amplitudy temperatury powietrza, doœæ póŸna i stosunko- dz¹cym miejscami do 1350 m (odcinek Modlin–Wyszo- wo krótka wiosna, lato d³ugie, zima d³uga i mroŸna. gród), z wyj¹tkiem sztucznego przewê¿enia na terenie Wed³ug Atlasu klimatycznego Polski (W. Wiszniewski Warszawy (340 m). W okolicach Warszawy zbiegaj¹ siê red., 1973) œrednia temperatura roku wynosi 7,5°C, we koncentrycznie ku Wiœle nastêpuj¹ce dop³ywy: na po³ud- wschodniej czêœci 7–7,5°C, a nawet poni¿ej 7°C, w zacho- niu Wilga ze Œwidrem oraz Jeziorka, na pó³nocy Narew dniej 7,5–8°C. Okres zimowy, trwaj¹cy od 90 (czêœæ za- z Wkr¹ i Bugiem, na zachodzie Bzura z Utrat¹. W obrêbie chodnia) do ponad 100 dni (czêœæ wschodnia), charaktery- subregionu maj¹ tak¿e swe ujœcie do Wis³y Wilga, Wieprz, zuje siê doœæ niskimi temperaturami. Na linii Warszawy Pilica i Radomka (na S od Warszawy) oraz Skrwa (po³u- przebiega po³udnikowo izoterma stycznia –3°C, w czêœci dniowa i pó³nocna) i Zg³owi¹czka (na NW od Warsza- zachodniej regionu œrednie temperatury stycznia s¹ wy¿sze wy). Ze wszystkich dop³ywów Wis³y najwiêksze iloœci i oscyluj¹ w granicach od –2,5 do –3°C, natomiast w czêœci wody doprowadza Narew z Bugiem. Prawe dorzecze Nar- wschodniej temperatury s¹ ni¿sze od –3,5 do –4°C. Liczba wi jest o wiele lepiej rozwiniête od lewego, dostarcza dni bardzo mroŸnych (temperatura maksymalna poni¿ej znacznej iloœci wody z terenu pojezierzy. Prêdkoœæ prze- –10°C) wynosi oko³o 2,5–3. Okres letni trwa od 90 do po- p³ywu, zale¿na od spadku, g³êbokoœci koryta i jego szero- nad 100 dni. Œrednia temperatura lipca wynosi 18,5°C koœci, w œrodkowym biegu Wis³y wynosi œrednio 0,7 m/s. i jest nieco ni¿sza we wschodniej czêœci (17,5–18°C). Na pó³noc od Warszawy znajduje siê sztuczny zbior- Okres wegetacyjny trwa od 200 do 220 dni. nik, utworzony przez zamkniêcie koryta Narwi zapor¹ Opady roczne kszta³tuj¹ siê w granicach od 500 do w Dêbem. Powierzchnia jego wynosi ok. 3,3 km2.Za- 600 mm, najczêœciej wynosz¹ 550 mm. Najwy¿sz¹ sum¹ chodnia granica subregionu biegnie przez zaporê we opadów charakteryzuj¹ siê miesi¹ce letnie, udzia³ opa- W³oc³awku, która zamyka najwiêkszy sztuczny zbiornik dów pó³rocza letniego (miesi¹ce IV–IX) w rocznej sumie w obrêbie charakteryzowanego obszaru – Jezioro W³oc- opadów wynosi 60%. Czas zalegania pokrywy œnie¿nej ³awskie. Ma on powierzchniê 70,4 km2, pojemnoœæ oscyluje pomiêdzy 110 a 125 dniami w roku. Parowanie 387,2 mln m3, a d³ugoœæ cofki siêga 58 km. Trzeci du¿y terenowe – œrednia suma roczna z lat 1931–1960 – wynosi sztuczny zbiornik powsta³ wskutek budowy zapory w Su- 400–450 mm rocznie (J. Stachy red., 1986). lejowie na Pilicy. Wiatry na omawianym obszarze zwi¹zane s¹ z ogóln¹ Czêœæ po³udniowo-wschodnia subregionu (Równina cyrkulacj¹ atmosferyczn¹ na terenie Polski. Dominuj¹ £êczyñsko-W³odawska i Zaklês³oœæ Sosnowicka – Pole- wiatry zachodnie, po³udniowo-zachodnie oraz pó³nocno- sie) to rejon wystêpowania licznych jezior (68 jezior -zachodnie. o ³¹cznej powierzchni 27 km2) pochodzenia wytopisko- Odp³yw rzeczny w warunkach naturalnych jest determi- wego, z których najwiêksze to Uœciwierz (2,8 km2), zaœ nowany czynnikami przyrodniczymi. W przypadku rzek najg³êbsze – Piaseczno (38,8 m), a tak¿e rozleg³ych obsza- p³yn¹cych przez obszar zurbanizowany ich odp³yw zabu- rów bagiennych, z których najwiêksze to Krowie Bagno. rzony jest dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ cz³owieka (F. Kny- W tej czêœci obszaru znajduje siê kana³ Wieprz–Krzna, szyñski, 2005). Stopieñ nieregularnoœci odp³ywu (stosu- generalnie o kierunku N–S. nek odp³ywu maksymalnego do minimalnego) jest œredni 206 Subregion œrodkowej Wis³y nizinny i wynosi ok. 20–25. S¹ to wartoœci charakterystyczne dla ni¿sze od œredniego odp³ywu dla Polski w przedziale rzek centralnej Polski. Wartoœci przep³ywów charakte- 5,5 l/s·km2 (P. Herbich, S. Tyszewski, 1994a, b). rystycznych w g³ównych rzekach subregionu przedsta- wiono w tabeli 7.33. Wydajnoœæ wodn¹ dorzecza najle- Budowa geologiczna piej charakteryzuje ca³kowity odp³yw jednostkowy, bê- d¹cy funkcj¹ opadu i cech geograficznych dorzecza, ta- Subregion po³o¿ony jest w obrêbie dwóch podstawo- kich jak: spadek (rzeŸba terenu), przepuszczalnoœæ pod- wych jednostek tektonicznych Ni¿u Polskiego: platformy ³o¿a, szata roœlinna i gospodarcza dzia³alnoœæ cz³owieka. wschodnioeuropejskiej, ograniczonej od po³udniowego Œredni odp³yw jednostkowy wynosi dla badanego obsza- zachodu stref¹ Teisseyre’a-Tornquista o starych, neopro- ru 2–5 l/s·km2 (173–432 m3/d·km2); s¹ to wartoœci nieco terozoicznych za³o¿eniach, oraz synklinorium brze¿ne- go, którego ogólny obraz strukturalno-tektoniczny zosta³ uformowany podczas kredowych i paleogeñsko-neogeñ- Tabela 7.33 skich ruchów górotwórczych. Wystêpowanie osadów permu i mezozoiku stwierdzo- Przep³ywy charakterystyczne w g³ównych rzekach subregionu œrodkowej Wis³y nizinnego no g³êbokimi otworami wiertniczymi w pod³o¿u utworów (wg J. Stachy red., 1986) kenozoicznych. Dla kszta³towania warunków hydroge- ologicznych wód zwyk³ych znaczenie maj¹ wy³¹cznie Przep³yw [m3/s] utwory jury obrze¿enia permsko-mezozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich, kredy niecki lubelsko-radomskiej i pod- Rzeka Wodowskaz œredni najni¿szy najwy¿szy ³o¿a neogenu niecki mazowieckiej. Utwory jury œrodko- roczny roczny roczny wej i dolnej s¹ wykszta³cone w postaci serii piaskowców, Pu³awy 462,00 97,70 6460 mu³owców i i³owców, natomiast jury górnej – przez kom- Wis³a Warszawa 570,00 108,00 5650 pleks wapieni przechodz¹cych w stropie w wapienie mar- P³ock 898,00 162,00 6900 gliste, margle i i³y margliste.