FRIEZEN GEZOCHT 2 FRIEZEN GEZOCHT Gids voor stamboomonderzoek in Friesland Pieter Nieuwland Leeuwarden – Den Haag - 2005 3 COLOFON Deze provinciale gids voor genealogisch onderzoek verschijnt als resultaat van een samenwerkingsproject van Tresoar en het Centraal Bureau voor Genealogie. Eerder verschenen soortgelijke gidsen voor Noord-Brabant, Gelderland, Drenthe, Overijssel en Zeeland. De provinciegewijze aanpak biedt bij uitstek de gelegenheid de provinciale en regionale verscheidenheid aan mogelijkheden voor genealogisch onderzoek tot haar recht te laten komen. © 2005 Tresoar, Leeuwarden © 2005 Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag Tresoar, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum / Fries Historisch en Letterkundig Centrum, Boterhoek 1, Postbus 2637, 8901 AC Leeuwarden, tel. 059-7890789, e-mail [email protected], internet www.tresoar.nl. Tresoar beheert de overgedragen archieven van de provincie Friesland en rijksinstellingen in die provincie, die van vele particuliere instellingen, letterkundige archieven en documentatie en is daarnaast een wetenschappelijke bibliotheek met een zeer omvangrijk boekenbezit. Centraal Bureau voor Genealogie, Prins Willem Alexanderhof 22, Postbus 11755, 2502 AT Den Haag, tel. 070- 3150500, e-mail [email protected], internet www.cbg.nl. Centrum voor familiegeschiedenis waar behalve de eigen collecties ook die van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde in beheer zijn, alsmede genealogische verzamelingen van het Rijk. ISBN 90-5802-047-9 (Centraal Bureau voor Genealogie) ISBN 90-7407-109-0 (Tresoar) Grafische productie: Drukkerij Zuidam & Zonen BV, Woerden Vormgeving: De Zaak Launspach en Stephan van Rijt, Rotterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en de uitgever. No part of this work may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the author and the publishers. 4 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 9 1. Begin van het stamboomonderzoek 13 Vormen van onderzoek 14 Vastleggen, uitwerken en publiceren van gegevens 15 Is er al eerder onderzoek gedaan naar mijn voorouders? 17 Genealogie en internet 21 Archiefbewaarplaatsen in Friesland 21 Onderzoek buiten Friesland 24 Archiefbezoek: hoe gaat dat? 24 2. Bevolkingsregistratie na 1811 27 Burgerlijke stand 27 Meer over de burgerlijke stand 38 Bevolkingsregisters, gezins- en persoonskaarten 42 Volkstellingen 50 3. Bevolkingsregistratie vóór 1811 53 Voor- en achternamen 53 Doop-, trouw-, overlijdens-, begraaf- en lidmatenboeken 59 Burgerboeken 69 Volkstellingen 70 4. Immigranten en emigranten 75 Immigranten 76 Emigranten 82 Migratie binnen het Koninkrijk der Nederlanden 88 5. Notariaat 93 Notariële archieven 93 5 6. Voor de rechter 101 Rechtspraak vóór 1811 102 Het Hof van Friesland 103 De nedergerechten 109 Rechtspraak na 1811 119 Gevangeniswezen 127 7. Registratie van onroerend goed 135 Het kadaster en de openbare registers 137 Hypotheekbewaring 149 Registers van eigendomsovergangen 150 Nog verder terug 150 8. Belastingen 157 Belastingbronnen vóór 1806 157 Belastingbronnen vanaf 1806 173 9. Kerkelijk leven 181 10. Sociale zorg en gezondheidszorg 195 Armenzorg 195 Instellingen van sociale zorg 200 11. In de schoolbanken 207 Onderwijs vóór 1795 207 Onderwijs na 1795 211 12. Militairen, bestuurders en ambtenaren 221 Beroepsmilitairen vóór 1795 221 Militairen in de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) 226 Militie (na 1813) 228 Schutterij en burgerwapening (1795-1901) 235 Bestuurders en ambtenaren 238 6 13. Landbouw en visserij, handel en nijverheid 245 Landbouw 245 Visserij 248 Handel en scheepvaart 249 Nijverheid 252 14. Families en personen 265 Familiearchieven 265 Persoonlijke archieven en verzamelingen 268 15. De krant van gisteren 271 16. Familiewapens 275 17. Bronnen buiten Friesland 279 Nationaal Archief 279 Centraal Bureau voor Genealogie 281 Genealogie Troelstra 283 Adressen 291 Index op zaaknamen 299 Verantwoording van de illustraties 309 7 8 VOORWOORD Stamboomonderzoek of genealogie is een fascinerende, soms zelfs een verslavende bezigheid. U maakt kennis met voorouders of familieleden uit lang vervlogen tijden èn met hun leefwereld. Jaarlijks bezoeken duizenden mensen de Friese archiefdiensten, op zoek naar de geschiedenis van hun eigen familie. Het aantal bezoekers van de websites is nog veel groter, dat loopt in de honderdduizenden. De belangstelling voor de eigen familie leidt vaak ook tot interesse voor de geschiedenis van het dorp, de stad of de streek waaruit de familie afkomstig is, voor beroepen die werden uitgeoefend, instellingen waaraan ze verbonden waren, de staatsinrichting in de loop der tijden, enzovoorts. Door ook deze materie te bestuderen krijgt u meer inzicht in de wereld waarin onze voorouders leefden. Nieuwsgierigheid, vasthoudendheid en systematisch werken zijn de belangrijkste ingrediënten voor succesvol stamboomonderzoek. Vasthoudendheid, omdat het verleden zijn geheimen niet altijd even gemakkelijk prijsgeeft. Door systematisch te werken kunt u echter veel over uw voorouders te weten komen. Vaak is niet het gebrek, maar juist de overvloed aan archiefmateriaal - in combinatie met de gebrekkige toegankelijkheid daarvan - het probleem. Deze gids probeert u de methoden te verschaffen voor succesvol onderzoek in de Friese archiefbronnen. Friezen gezocht is te beschouwen als een voortzetting van eerdere publicaties. Al in de jaren zeventig van de vorige eeuw bestond er bij de Friese archiefdiensten en onderzoekers behoefte aan een gids die zowel de beginnende als de gevorderde genealoog hulp kon bieden bij het vinden van zijn weg in de doolhof die de doorsnee studiezaal van een archiefdienst toch is. In een samenwerking tussen de Friese archiefdiensten en de Fryske Akademy verscheen aldus in 1979 de Gids voor genealogisch onderzoek in Friesland, die in 1988 geheel werd herzien en toen de titel Gids voor genealogisch en biografisch onderzoek in Friesland meekreeg. Intussen hebben er zoveel nieuwe ontwikkelingen plaats gevonden dat er een geheel herziene gids moest komen. Er zijn meer bronnen beschikbaar gekomen en bestaande bronnen zijn beter ontsloten, met name door steeds verdergaande automatisering. Ditmaal werd gekozen voor samenwerking met het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) te Den Haag, dat enige jaren geleden startte met een project dat beoogt voor elke provincie een eigen genealogische gids uit te geven. De gids Friezen gezocht past in het stramien dat werd toegepast bij de al verschenen 9 gidsen voor Noord-Brabant, Drenthe, Gelderland, Overijssel en Zeeland. Een deel van de tekst is daar ook uit overgenomen. De informatie in dit boek is bijgewerkt tot medio 2005, althans dat was het streven. Ook Friezen gezocht is bedoeld voor beginnende èn ervaren genealogen. Door beginners worden voornamelijk namen, jaartallen en plaatsnamen verzameld en verwerkt in schema's. Vaak ontstaat al snel de behoefte tot ‘aankleding’ van deze primaire gegevens met andere, zoals beroepen, functies, godsdienst, bezittingen, etc. Deze gids wil u helpen met het opsporen en gebruiken van de bronnen waarin u de gezochte gegevens kunt aantreffen. Zo komt u meer te weten van de samenleving van vroeger, een wereld die op bijna ieder punt totaal verschilde van de onze. U zult willen weten hoe die samenleving er uitzag en hoe uw voorouders daarin pasten. Wat deden ze voor de kost, waren ze welgesteld, hadden ze landerijen of huizen en zo ja, waar lagen die dan? Wat is er nog meer over hen te vinden? Zo achterhaalt u stukje bij beetje uw eigen familiegeschiedenis. De opzet van het boek is als volgt: na een inleiding over de eerste stappen op het genealogische pad wordt u in de hoofdstukken 2 en 3 door de eerste fase van het archiefonderzoek geleid. U maakt kennis met de bronnen die u het eerst zult gebruiken bij uw zoektocht. Na het lezen en het toepassen van deze hoofdstukken bent u in staat het raamwerk van uw geschiedenis zelfstandig op te zetten. U beschikt dan over de namen van uw voorouders en de plaatsen en data van hun geboorte, huwelijk en overlijden. Tevens kunt u hun familierelaties reconstrueren. Het vierde hoofdstuk probeert inzichtelijk te maken hoe de Friese bevolking in de afgelopen eeuwen van samenstelling is veranderd. De hoofdstukken 5 tot en met 15 geven informatie, aanwijzingen, tips en instructies voor het geval u dieper wilt graven en de stamboom wilt ‘aankleden’. U zult verbaasd staan van de enorme variatie aan mogelijkheden. Hoofdstuk 16 vertelt u hoe en waar u er achter kunt komen of uw familie een wapen had. In hoofdstuk 17 wordt een globaal overzicht gegeven van bronnen buiten de provincie Friesland. Een adressenlijst en een index van trefwoorden sluiten het boek af. In dit boek worden Nederlandse plaats- en gemeentenamen gebezigd, ook waar die officieel Friestalig zijn. Concrete praktijkvoorbeelden en nadere toelichtingen - in een kleiner lettertype - en veel illustraties zijn opgenomen ter verduidelijking van de behandelde bronnen en onderzoekstechnieken. Veel van de voorbeelden hebben betrekking op de geschiedenis van de familie Troelstra. Je kunt wel stellen dat die geschiedenis als 10 11 een rode draad door het boek loopt. Daarom vindt u na hoofdstuk 17 ter ondersteuning van de voorbeelden een beknopte genealogie Troelstra. Verder is er veel ruimte voor het werk van de Friese beeldend kunstenaar Ids Wiersma. Soms passen de illustraties goed bij het lopende verhaal, soms