T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ SİNEMA – TV ANASANAT DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ GÜRCÜ SİNEMASI ve TENGİZ ABULADZE Hazırlayan Duygu YILMAZ Danışman Yrd. Doç. Dr. Zühal ÇETİN ÖZKAN İZMİR–2008 Yüksek lisans tezi olarak sunduğum “Gürcü Sineması ve Tengiz Abuladze” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih ..../..../2008 DUYGU YILMAZ ii TUTANAK Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü’ nün ......./......../...... tarih ve ......sayılı toplantısında oluşturulan jüri, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği’nin ........maddesine göre ........................Anabilim Dalı ………..öğrencisi ..........................’ nin ...................konulu tezi/projesi incelenmiş ve aday ......./....../........ tarihinde, saat .......’ da jüri önünde tez savunmasına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini/projesini savunmasından sonra ......... dakikalık süre içinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayanağı olan anabilim dallarından jüri üyelerine sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin/projenin .............................olduğuna oy...................ile karar verildi. BAŞKAN ÜYE ÜYE (ÜYE) (ÜYE) iii YÜKSEKÖĞRETİM KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ/PROJE VERİ FORMU Tez/Proje No: Konu Kodu: Üniv. Kodu: Tez/Proje Yazarının Soyadı: YILMAZ Adı: DUYGU Tezin/Projenin Türkçe Adı: GÜRCÜ SİNEMASI VE TENGİZ ABULADZE Tezin/Projenin Yabancı Dildeki Adı: Georgian Cinema and Tengiz Abuladze Tezin/Projenin Yapıldığı Üniversitesi: DOKUZ EYLÜL Enstitü: GÜZEL SANATLAR Yıl: 2008 Diğer Kuruluşlar : Tezin/Projenin Türü: Yüksek Lisans: X Dili: TÜRKÇE Doktora: Sayfa Sayısı: 171 Tıpta Uzmanlık: Referans Sayısı: 91 Sanatta Yeterlilik: Tez/Proje Danışmanlarının Ünvanı: Yrd. Doç. Adı: ZÜHAL Soyadı: ÇETİN ÖZKAN Türkçe Anahtar Kelimeler: İngilizce Anahtar Kelimeler: 1- Gürcistan 1- Georgia 2- Gürcü Sineması 2- Georgian Cinema 3- Tengiz Abuladze 3- Tengiz Abuladze 4- Sovyet Sineması 4- Soviet Cinema 5- Monanieba 5- Monanieba Tarih: İmza: Tezimin Erişim Sayfasında Yayınlanmasını İstiyorum: Evet: X Hayır: iv ÖZET Geçmişi çok eski dönemlere dayanan Gürcistan, tarihi boyunca bağımsızlık mücadelesi vermiş bir toplum olmuştur. 1896 yılında henüz Çarlık rejimi ayaktayken, Lumiere kardeşlerin özel gösterimlerinde karşılaşılan sinema faaliyetleri hemen benimsenir. 1917 Ekim Devrimi ve sonrasında kurulan Sovyetler Birliği ile birlikte koşullar değişiklik gösterir. Sovyet Cumhuriyetlerinden biri haline gelen Gürcistan da, bu dönemde yapılan değişiklikler sanat ortamını belirler. Sinemayı en iyi propaganda aracı olarak gören Sovyet hükümeti, bu görüşünden hareketle sinema alanında bir takım uygulamalara başlar. Bu uygulamalar 1925 yılında Stalin’in iktidarıyla daha sert bir hal alır ve 1953 yılındaki Stalin’in ölümüne kadar devam eder. II. Dünya savaşı sonrası ekonomik ve toplumsal sıkıntılar artınca sinemada da gerilemeler yaşanır. Sovyet sinması ve Gürcü sineması da bu durumdan nasibini alır. 1955 yılına gelindiğinde Stalin sonrası yaşanan rahatlığın etkisiyle de Gürcü sinemasında bir hareketlilik başlar. İlk çıkış Moskova Sinema Enstitüsü mezunları (VGIK) Tengiz Abuladze ve Rezo Chkheidze’den gelir. 1955 yapımı “Magdanas Lurca” filmiyle hem Gürcü sinemasının hem de Sovyet sinemasının “altın çağı” olarak adlandırılan dönemini başlatırlar. Sovyetlerin yeni yöneticilerin eline geçmesiyle birlikte sinemanın devlet propagandası için çalışması fikri yeniden hız kazanır ve baskıcı uygulamalar kaldığı yerden devam eder. Ama Gürcü sineması bu ortamdan uzak kalmayı başarır. Geçmişte ortaya koyduğu komedi tarzının yanına, yeni gerçekçilik etkisiyle yapılan filmleri ekler. Sonraki süreçlerde ise kullandıkları yöntemi metaforlar oluşturur. Bu dönem Gürcü sineması içinde aktif rol alan kişi yönetmen Tengiz Abuladze olur. Tüm sanat alanlarından yararlanan yönetmenin, en çok yararlandığı alan ise edebiyattır. Yönetmen ilk dönem filmlerinde yeni gerçekçiliğin izlerini taşırken, daha sonraki süreçte metaforların bolca yer aldığı bir sinema dili oluşturur. Filmlerinde ele aldığı kontrastlıklarla hayata bakışını yansıtır ve her dönem ilgiyle karşılanır. v ABSTRACT Georgia has a long history and it has always been fighting for its independence. In 1896 when the Czar System still was in force, the movies shown by Lumiere Brothers were readly welcomed. After the October Revolution of 1917 and the foundation of the Soviet Union the conditions in the country changed. Georgia became one of the Soviet Republics so that the changes incurred at that time shaped the art milieu. The Soviet Government saw the cinema as the best propaganda instrument and introduced some restrictions. When Stalin came to power in 1925 these restrictions became even stricter and continued until his death in 1953. After the Second World War with the increase of economic and social problems a regression was seen in the movies. The Soviet and Georgian cinema was also affected by this negative development. In 1955, with the relief experienced in post-Stalin era, a revival was observed in the Georgian cinema. The first initiatives were grasped by the graduates of the Moscow Cinema Institute (VGIK), Tengiz Abuladze and Rezo Chkheidze. With the film “Magdanas Lurca” produced in 1955, they started the golden age of the Georgian and Soviet cinema. With the introduction of a new Soviet government the cinema was used once again as a propaganda instrument so that oppression was continued at the point where it had beenleft off. However, the Georgian cinema managed to stay unscathed by such practices. It added new films produced under the influence of realism to the comedies it produced in the past. In the later periods they used metaphores to a great extent. At that time it was the director Tengiz Abuladze who took an active role in the Georgian cinema. He made use of all kinds of art branches and especially of literature. Whereas the influence of realism was obvious in his early films, it was mostly metaphores he used in the later periods. With the constrasts he used extensively in his films he tried to reflect his approach to life and he always attracted great attention. vi ÖNSÖZ Araştırma konumun fikir öncüleri olan sevgili hocam Prof. Dr. Oğuz Makal ve Gürcistan Fahri Konsolos Yardımcısı Makbala Kharebava’ya, tüm çalışmalarım boyunca yanımda olan değerli danışmanım Yrd. Doç. Dr. Zühal Çetin Özkan’a, Gürcistan’daki çalışmalarım boyunca beni evlerinde ağırlayan Nino Eremadze ve ailesine, ayrıca Mehmet Melek ve ailesine, orada bulunduğum süre içinde kaynaklar konusunda bana yarımcı olan Şota Rustaveli Tiyatro ve Sinema Devlet Üniversitesi Sinema Bölümü’nün değerli öğretim üyelerine, Gürcüce eserlerin çevirisinde özveriyle bana yardımcı olan Türkolog Ketevan Gorgadze’ye sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Hayatta bir basamak daha atladığım bu sancılı süreçte bana her zaman destek olan sevgili aileme, dostlarıma ve maneviyatını hissettiğim meleğim ağabeyime her şey için teşekkürler. Duygu Yılmaz vii İÇİNDEKİLER GÜRCÜ SİNEMASI VE TENGİZ ABULADZE YEMİN METNİ…………………………………………………………………ii TUTANAK………………………………………………………………………iii YÖK DOKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ VERİ FORMU……………...iv ÖZET…………………………………………………………………………….v ABSTRACT……………………………………………………………………..vi ÖNSÖZ…………………………………………………………………………..vii İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………viii GİRİŞ……………………………………………………………………………1 1. SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN KURULUŞ SÜRECİ VE SANATIN GELİŞİMİ…………………………………………………………………..4 1.1. Sovyetler Birliği’nin Kuruluş Süreci……………………….4 1.1.1. 1905 Ayaklanması………………………………..4 1.1.2. 1917 Ekim Devrimi………………………………5 1.1.3. Sovyet Sanatının Gelişimi……………………….14 1.2. Gürcistan Tarihi……………………………………………..17 1.2.1. Gürcü Sanatının Gelişimi………………………..21 1.2.1.1. Edebiyat Alanındaki Gelişmeler………...28 2. SOVYET VE GÜRCÜ SİNEMASI TARİHİ……………………………..35 2.1. Devrim Öncesi Gürcü Sovyet Sineması…………………….35 2.2. Devrim Sonrası Gürcü Sovyet Sineması……………………44 2.3. Sovyetler Birliği Döneminde Gürcü Sovyet Sineması……...49 2.3.1. Stalin Döneminde Gürcü Sovyet Sineması…….56 viii 2.3.2. İkinci Dünya Savaş’ı Döneminde Gürcü Sovyet Sineması……………………………………………........59 2.3.3. Savaş Sonrası Gürcü Sovyet Sineması……........61 3. GÜRCÜ SİNEMASINA GENEL BİR BAKIŞ VE TENGİZ ABULADZE…66 3.1. Çağdaş Gürcü Sineması…………………………………….. 66 3.2. Tengiz Abuladze’nin Biyografisi ve Filmografisi…………..76 3.3. Tengiz Abuladze Sineması……………………………………95 3.3.1. Tengiz Abuladze’nin Üçlemesi……………………102 3.3.1.1. Vedreba……………………………………..104 3.3.1.2. Natvris Khe…………………………………113 3.3.1.3. Monanieba………………………………….125 SONUÇ…………………………………………………………………………..138 KAYNAKÇA…………………………………………………………………….144 EKLER…………………………………………………………………………..151 ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………..171 ix GİRİŞ Sinema tarihi içerisindeki Sovyetler Birliği sineması içinde ele alınan Gürcü sinemasının aslında köklü bir sinema tarihine sahip olduğunu görürüz. Sovyetler Birliği denetimine girmeden önce sinema alanında faaliyetlerine başlayan Gürcü sineması, Sovyetler Birliğiyle birlikte çalışmalarına devam eder. Ancak rejimin getirmiş olduğu kısıtlamalarla birlikte sinema alanındaki filmlerde biraz değişiklik yaşanır. Ekonomik sıkıntılara, toplumsal travmalara rağmen Gürcü sineması her zaman diğer Sovyet ülkelerine göre daha çok sayıda film üretir. 1950’ler de sinemanın tekrar hareketlenmesini sağlayan çıkış Gürcistan’dan gelir. Yönetmen Tengiz Abuladze ve Rezo Chkheidze’nin filmi “Magdanas Lurca” Gürcü ve