Wolność i Solidarność nr 10 / 2017 Wolność i Solidarność ISSN: 2082-6826 Rada Naukowa: Anne Applebaum, Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Aleksander Hall, Jerzy Holzer , Łukasz Kamiński, Padraic Kenney, Basil Kerski, Ireneusz Krzemiński, David Ost, Andrzej Paczkowski, Jan Pakulski, Alexandra Richie, Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redaktor naczelny: Jan Skórzyński Zespół: Andrzej Kaczyński, Jacek Kołtan, Tomasz Kozłowski, Małgorzata Strasz, Marek Gawron – redaktor techniczny Wydawcy: Collegium Civitas Europejskie Centrum Solidarności pl. Defilad 1, 00-901 Warszawa, PKiN, XII p. ul. Doki 1, 80–958 Gdańsk tel. 22 656 71 96, fax. 22 656 71 75 tel. 58 767 79 71, fax 58 767 79 78 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Wersją podstawową czasopisma Wolność i Solidarność jest wydanie elektroniczne, na stronie: https://www.civitas.edu.pl/collegium/uczelnia/nauka-i-badania/publikacje-cc/wolnosc-i-solidarnosc Skład (w oparciu o projekt graficzny Piotra Białasa): Marek W. Gawron, Collegium Civitas Druk i oprawa: Elpil Nakład: 100 egzemplarzy Wolność i Solidarność nr 10 spis treści 4 Od redaktora Interpretacje 249 Paweł Kuczyński Solidarność jako piękna Kultura niezależna 1976 – 1989. pamiątka Studia i materiały 6 Marek Kunicki-Goldfinger U źródeł Ex Libris Uniwersytetu Latającego i Towarzystwa 256 Andrzej Friszke Pękanie stalinowskiego gorsetu Kursów Naukowych 259 Adam Leszczyński Lekcja oporu 29 Andrzej Kaczyński Kazimierz Koźniewski 265 Jan Skórzyński Lato 1980 – dyfuzja buntu na tropie „Zapisu” 50 Mirosław Chojecki NOW-a w karnawale 372 Lista recenzentów 62 Paweł Sowiński Wojna na znużenie. NOW-a a aparat przemocy 1982–1989 273 Informacje dla Autorek i Autorów 82 Jan Olaszek Kultura, która nie kłamie. Szkic o Komitecie Kultury Niezależnej 117 Jacky Challot Fundusz Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej – reakcja polskiej emigracji na stan wojenny 135 Zofia Leszczyńska Plakaty wyborcze z 1989 roku: fakty i legendy Studia 155 Anthony Kemp-Welch Poland and the Brezhnev Doctrine (1968–1989) Świadectwa 224 Tadeusz Mazowiecki Katolik w PRL. Rozmowa Jana Skórzyńskiego 235 Jan Lityński Mój Wałbrzych OD REDAKTORA O unikalnych, niespotykanych w żadnym innym kraju wymiarach sprzeciwu wobec dyktatury komunistycznej w Polsce świadczą przede wszystkim dwa zja- wiska. Powstała w roku 1980 Solidarność oraz sfera kultury niezależnej, której początki można datować na połowę lat 70. XX wieku. Swobodny, nieocenzuro- wany głos twórców najszerzej pojętej kultury – pisarzy i naukowców, ludzi teatru i filmu, plastyków i piosenkarzy, dziennikarzy i intelektualistów – poprzedzał narodziny masowego ruchu wolnościowego, a później go współtworzył, stano- wiąc w połowie lat osiemdziesiątych jedną z jego najistotniejszych części. Wolno zaryzykować tezę, że w latach 1983–1986, gdy działalność związkowa i polityczna zdelegalizowanej Solidarności uległa daleko idącemu ograniczeniu, niezależny ruch wydawniczy, czyli tworzenie, drukowanie i kolportaż pism i książek, był naj- ważniejszą częścią aktywności opozycyjnej w Polsce. Toteż termin „drugi obieg”, najczęściej używany na określenie świata podziemnych wydawnictw, jest nieade- kwatny, gdyż nie oddaje znaczenia tego fenomenu. Nazwa „drugi obieg” nadaje bowiem zjawisku niekontrolowanej sieci komunikacji – wolnej wymiany informa- cji, myśli politycznej oraz twórczości artystycznej – piętno wtórności. Tymczasem zarówno pod względem znaczenia społecznego, jak i poziomu merytorycznego była to produkcja umysłowa pierwszej jakości. Zdawali sobie z tego sprawę funkcjonariusze tajnej policji wkładający mnóstwo wysiłku w próby likwidacji „bibuły”. W bloku materiałów poświęconych w tym numerze „Wolności i Solidarności” kulturze niezależnej 1976–1989 o wieloletniej ofensywie prowadzonej przez SB przeciwko Niezależnej Oficynie Wydawniczej NOW-a pisze Paweł Sowiński, autor wielu prac na temat „książek zakazanych”. Historię NOW-ej w latach 1980–1981 wspomina jej założyciel, Mirosław Chojecki. Andrzej Kaczyński prezentuje donosy i analizy znanego warszawskiego literata, a zarazem współpracownika SB Kazimierza Koźniewskiego na temat kwartalnika „Zapis”. Poza wydawnictwami publikowanymi, jak to wówczas ujmowano, „poza zasię- giem cenzury” do świata niezależnej kontrkultury można zaliczyć Uniwersytet Latający i patronujące jego wykładom Towarzystwo Kursów Naukowych. Ich 4 Wolność i Solidarność | NR 10 OD REDAKTORA genezę przedstawia Marek Kunicki-Goldfinger. w realiach geopolitycznych określanych przez Jan Olaszek pisze o Komitecie Kultury Niezależnej, tzw. doktrynę Breżniewa. instytucji opozycyjnej wspierającej niepokornych Dział Świadectwa przynosi niepublikowaną twórców w latach solidarnościowego podziemia. rozmowę z Tadeuszem Mazowieckim (z roku Jacky Challot przypomina emigracyjny Fundusz 1984) o postawach katolików wobec komunizmu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Pol- i PRL. Jan Lityński wspomina swoje związki skiej, który wspomagał intelektualistów w kraju. z Wałbrzychem i tamtejszymi środowiskami opo- Zofia Leszczyńska analizuje polityczny kontekst zycyjnymi, rozpoczęte w czasach KSS „KOR” twórczości plastycznej na przykładzie plaka- i kontynuowane w latach Solidarności. Esej Pawła tów z kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu Kuczyńskiego proponuje oryginalne podejście w czerwcu 1989 roku. do dziedzictwa Solidarności, które jest wykorzy- W niniejszym numerze „WiS” przedstawiamy stywane i eksploatowane na tak wiele sposobów także obszerne studium brytyjskiego historyka we współczesnym polskim życiu publicznym. Anthony’ego Kempa-Welcha, autora syntezy Pol- Dział Ex Libris zawiera, jak zwykle, recenzje ska pod rządami komunistów 1944–1989 (Kraków prac poświęconych dziejom PRL i antykomuni- 2008), poświęcone relacji przywódców PZPR stycznej opozycji. z moskiewskim Wielkim Bratem. Autor anali- zuje miejsce PRL w bloku wschodnim i zakres swobody działania, jaki mieli polscy komuniści Jan Skórzyński 5 Kultura niezależna 1976–1989. Studia i materiały U źródeł Uniwersytetu Latającego i Towarzystwa Kursów Naukowych Marek Kunicki-Goldfinger mail: [email protected] ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1357-4188 The Origins of the Flying University and the Society of Scientific Courses Since the beginning of 1977 groups of students begun to participate in courses organized outside the official educational institutions. This was due to the censorship of official university curricula in humanities and social sciences, especially in literature, history, philosophy, sociology and economy. At the beginning the unofficial courses were organized within the network of academic ministry. The Flying University started its operation in the spring of 1977 in Krakow and in the autumn that year in Warsaw by organizing public lectures and seminars in private apartments. On January 22nd 1978 several outstanding Polish scientists signed The Founding Declaration of the Society of Scientific Courses. The main goals of the initiative – which remained unrecognized by authorities – was not only to organize and patronize independent teaching, but also to grant scholarships and to publish books in samizdat. The activities of the Society were backed by the Catholic Church, but the communist authorities tried to suppress them. The author of the paper describes the circumstances in which both the Flying University and the Society of Scientific Courses were organized. Keywords freedom of scientific research and teaching; censorship free science; independent institutions; civic society; free university 6 Wolność i Solidarność | nr 10 U źródeł Uniwersytetu Latającego i Towarzystwa Kursów Naukowych Od początku 1976 r. coraz bardziej popularna Ideę akademickiego podejścia do niedozwo- w środowisku młodzieży akademickiej staje się lonych, bo niewygodnych dla władz tematów idea uczestniczenia w zajęciach na poły prywat- realizowano początkowo na dwa sposoby. Po nych, organizowanych poza oficjalnymi instytu- pierwsze, organizowano seminaria w prywat- cjami edukacyjnymi, jako swoistej formie samo- nych domach. Zwyczaj ten sięgał lat sześćdzie- kształcenia. Związane to jest z nieadekwatnością siątych i początku lat siedemdziesiątych XX wie- obowiązujących programów i całej uniwersytec- ku. Wybitni naukowcy, tacy jak Maria i Stanisław kiej oferty edukacyjnej, szczególnie w zakresie Ossowscy3, Klemens Szaniawski, Stefan Żół- nauk humanistycznych i społecznych: literatury, kiewski, Włodzimierz Brus razem z Jerzym Je- historii, filozofii, socjologii czy ekonomii. dlickim, Tadeuszem Kowalikiem i Krzysztofem Jednym z przykładów realizowania takiej Pomianem4, gromadzili wokół siebie niewielką postawy są wykłady i dyskusje organizowane grupę intelektualistów i młodych adeptów nauki, w ramach Sekcji Kultury Klubu Inteligencji Ka- prowadząc domowe seminaria, konwersatoria tolickiej w Warszawie1. Zarząd Sekcji, składający i dyskusje. Wśród uczestników znajdujemy takie się wówczas ze studentów2, zaczął w połowie lat osoby jak Bronisław Baczko, Krzysztof Dybciak, siedemdziesiątych zapraszać osoby, których za- Bronisław Geremek, Janusz Grzelak, Ryszard daniem było przedstawienie zagadnień nieobec- Herczyński, Jakub Karpiński, Jan Kofman5, nych w programach akademickich. Spotkania Tadeusz Łepkowski, Jerzy Szacki, Małgorzata odbywały się w każdy czwartek. Miały one cha- Szpakowska. A także zespół redakcyjny wyda- rakter informacyjno-popularnonaukowy; stano- wanego od marca 1979 r. niezależnego pisma wiły nie tylko zaczyn merytorycznych dyskusji, „Res Publica”: Marcina Króla, Pawła Śpiewaka, ale również kształtowały myślenie i postawy kil-