T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ALÂEDDÎN ES-SEMERKANDÎ VE TUHFETÜ’L-FUKAHÂ ADLI ESERİNDE MEZHEP İÇİ TERCİHLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Havva ALTUNTAŞ Enstitü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : İslam Hukuku Tez Danışmanı : Doç. Dr. Hacı Mehmet GÜNAY HAZİRAN 2008 T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ALÂEDDÎN ES-SEMERKANDÎ VE TUHFETÜ’L-FUKAHÂ ADLI ESERİNDE MEZHEP İÇİ TERCİHLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Havva ALTUNTAŞ Enstitü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : İslam Hukuku Bu tez / /2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından ile kabul edilmiştir. Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Havva ALTUNTAŞ ÖNSÖZ Mezheplerin teşekkül etmesinin ardından Hz. Peygamber, Sahabe ve Hulefâ-i Râşidîn dönemlerinde uygulanmış olan istidlal yöntemlerine, mevcut mezhep birikimini değerlendirme ve hüküm çıkarma esnasında bu fıkhi birikimden yararlanma şeklinde ifade edilebilecek yeni yöntemler dahil olmuştur. Özellikle bir mezhep hiyerarşisi içinde mezhep imamları ve onlardan sonra gelen müçtehit fakihler grubunun bir konu ile ilgili kavillerinin tespiti ve bunların değerlendirmeye tabi tutularak aralarından birinin tercih edildiği bu işlem mezhep içi tercih olarak adlandırılmaktadır. 2./8. yüzyılda mezheplerin teşekkülü ile birlikte fıkhi hüküm çıkarma yollarından biri olarak gündeme gelen tercih yöntemi, mezhepte muteber olarak kabul edilen pek çok metnin müellifinin başvurduğu başlıca istidlal yöntemi olmuştur. Fıkıh tarihi açısından bakıldığında ilk iki yüzyıl hariç muhtelif mezheplerin telif ettiği metinlerin başlıca istidlal yöntemlerinden biri olan tercihin, Hanefî mezhebindeki uygulamasının tezahürlerini ortaya koymak, bu çalışmanın merkezinde yer alan konudur. Mezheplerin artık oluşumlarını tamamlamış olduğu 6./12. yüzyılda Alâeddîn es-Semerkandî tarafından kaleme alınmış olan Tuhfetü'l-fukahâ mezhep içi tercihlerin tespiti konusunda son derece elverişli bir kaynak olması hasebiyle tercih edilmiştir. Bu çalışma bir çok kişinin özverisi, emeği, gayreti ve katkısıyla oluşmuştur. Öncelikle en başından beri yanımda olup, desteğini benden esirgemeyen, belki de bu çalışmanın oluşum aşamasında benden daha fazla özveride bulunan eşime kalbi şükranlarımı sunarım. Çalışmalarımızın devamı konusunda maddi, manevi ve ilmi desteklerini hiç eksik etmeyen İlim İrşad Vakfı yöneticileri, hocaları ve çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışmanın baştan beri mümkün olan en iyi şekilde örülmesi konusundaki katkılarını hiç esirgememiş olan danışman hocam Doç. Dr. Hacı Mehmet GÜNAY’a teşekkür ederim. Havva ALTUNTAŞ Mayıs 2008 K. Çamlıca İÇİNDEKİLER KISALTMALAR……………………………………………………………………..v ÖZET………………………………………………………………………………….vi SUMMARY…………………………………………………………………………..vii GİRİŞ ................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: ALÂEDDÎN ES-SEMERKANDÎ VE TUHFETÜ’L-FUKAHÂ ADLI ESERİ ....................................................................................................... 5 1.1. Alâeddîn es-Semerkandî’nin Hayatı ve İlmi Kişiliği ..................................... 5 1.1.1. Biyografisi ................................................................................................................. 5 1.1.2. Hocaları ................................................................................................................... 10 1.1.2.1. Ebû’l-Yüsr el-Pezdevî ....................................................................................... 10 1.1.2.2. Ebû’l-Muîn en-Nesefî ....................................................................................... 11 1.1.3. Öğrencileri ............................................................................................................... 11 1.1.3.1. Fâtıma binti Alâeddîn es-Semerkandiyye ......................................................... 12 1.1.3.2. Alâeddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî ........................................ 13 1.1.3.3. Muhammed b. El-Hüseyin Nasr b. Abdülaziz el-Bendenicî ............................. 14 1.1.4. İlmi Kişiliği ve Eserleri ........................................................................................... 14 1.1.4.1. İlmi Kişiliği ....................................................................................................... 14 1.1.4.2. Eserleri .............................................................................................................. 16 1.1.4.2.1. Alâeddîn es-Semerkandî’ye Aidiyeti Kesin Olan Eserler ............. 16 1.1.4.2.1.1. Tuhfetü'l-fukahâ................................................................................. 17 1.1.4.2.1.2. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl ......................................................... 17 1.1.4.2.1.3. Şerhu Te’vîlâti’l-Mâtüridî ................................................................. 18 1.1.4.2.2. Alâeddîn es-Semerkandî’ye Yanlışlıkla Nispet Edilen Eserler .... 19 1.2. Tuhfetü'l-Fukahâ’nın Genel Değerlendirmesi .............................................. 20 1.2.1. İçerik Açısından ...................................................................................................... 20 1.2.2. Metot Açısından ...................................................................................................... 21 1.2.3. Üslup Açısından ...................................................................................................... 23 1.2.4. Tuhfetü'l-fukahâ Üzerine Yapılan Çalışmalar ......................................................... 23 i BÖLÜM 2: HANEFÎ MEZHEBİNDE MEZHEP İÇİ İŞLEYİŞ VE SEMERKAND HANEFİ KOLU .......................................................... 27 2.1. Hanefi Mezhebinde Mezhep İçi İstidlal Yöntemleri .................................... 27 2.1.1. Tahric ...................................................................................................................... 28 .2.1.2 Tercih ...................................................................................................................... 30 2.1.2.1. Tercihin Kısımları ............................................................................................. 31 2.1.2.1.1. Dirayet Yoluyla Tercih (Usûl Ve Delil Merkezli Tercih) ............. 31 2.1.2.1.2. Rivayetler Arası Tercih ................................................................. 31 2.2. Hanefi Mezhebinde Görüşler Hiyerarşisi ..................................................... 33 2.2.1. Hanefi Mezhebinde Fakihlerin Tasnifi .................................................................... 33 2.2.2. Hanefi Mezhebinde Görüşlerin Tasnifi ................................................................... 35 2.2.2.1. Yer Aldığı Kaynak Açısından Görüşlerin Tasnifi ............................................ 35 2.2.2.1.1. Usûl ( Zâhiru’r-rivâye) meseleleri ................................................ 36 2.2.2.1.2. Nevâdir meseleleri ........................................................................ 36 2.2.2.1.3. Vâkıât ve Fetâvâlar ....................................................................... 37 2.2.2.2. Sahibi Açısından Görüşlerin Tasnifi ................................................................. 37 2.2.2.3. Konusu Açısından Görüşlerin Tasnifi .............................................................. 39 2.3. Semerkand Hanefî Kolu ............................................................................... 39 2.3.1. Siyasi, Dini ve İlmi Açıdan Semerkand .................................................................. 39 2.3.2. Alâeddîn es-Semerkandî’nin Ekol İçerisindeki Yeri ............................................... 46 BÖLÜM 3: TUHFETÜ’L-FUKAHÂ’DA MEZHEP İÇİ TERCİH ...................... 49 3.1. Tuhfetü’l-Fukahâ’da Yer Alan Tercih İfadeleri ........................................... 49 49 ............................................................................................. (واﻟﺼﺤﻴﺢ) Ve’s-Sahîhu .3.1.1 50 ................................................................................. (وهﻮ اﻷﺻﺢ) Ve Hüve’l-esahhu .3.1.2 52 .......................................................... ( أرﻓﻖ ﺑﺎﻟﻨﺎس واَﺣﻮط) Erfeku bi’n-nâs ve Ehvetu .3.1.3 53 .................................................................................... (وأﺣﺐ إﻟﻲ) Ve Ehabbu İleyye .3.1.4 54 ......................................... (واﻟﺼﺤﻴﺢ أن هﺎذا ﺑﺎﺗﻔﺎق) Ve's-Sahîhu Enne Hâzâ bi’t-tifaki .3.1.5 54 .......................................................................................................... (أﻇﻬﺮ ) Ezheru .3.1.6 55 ............................................................................................................. (َأﺛﺒﺖ) Esbetü .3.1.7 55 ............................................. (وﻟﻜﻨﺎ أَﺧﺬﻧﺎ ﺑﺎﻹﺳﺘﺤﺴﺎن) Ve Lakinnâ Ehaznâ bi’l-istihsan .3.1.8 56 ............................................................................................................ (أوﻓﻖ) Evfeku .3.1.9 57 ................................................................................. (وﺑﻪ ﻧﺄ ﺧﺬ) Ve bihî ne’huzü .3.1.10 57 ............................ (واﻟﻌﻤﻞ ﻓﻲ هﺬﻩ اﻟﻤﺴﺄل ﻋﻠﻰ) Ve’l-Amelü fî hazihi’l-mes’ele ‘alâ .3.1.11 3.2. Tuhfetü’l-Fukahâ’da Yer Alan Tercih Örnekleri