KAJETAN KOŹMIAN SPOZA KANONU STUDIA I SZKICE HISTORYCZNOLITERACKIE NAUKOWY PROJEKT WYDAWNICZY – SERIA „PRZEŁOMY/POGRANICZA” Nr XXXIV Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Katedra Badań Filologicznych „Wschód – Zachód” Uniwersytetu w Białymstoku Łukasz Zabielski KAJETAN KOŹMIAN KKSPOZA KANONU STUDIA I SZKICE HISTORYCZNOLITERACKIE Białystok 2018 Redakcja Serii: Jarosław Ławski – redaktor naczelny, Małgorzata Burzka-Janik, Joanna Dziedzic, Anna Janicka – zastępca redaktora naczelnego, redaktor cyklów tematycznych, Maria Kalinowska, Zbigniew Kaźmierczak, Krzysztof Korotkich, Grzegorz Kowalski, Dariusz Kukiełko, Dariusz Kulesza, Halina Krukowska, Agnieszka Nietresta-Zatoń, Barbara Olech, Iwona E. Rusek, Michał Siedlecki, Konrad Szamryk, Maciej Tramer, Anna Wydrycka, Łukasz Zabielski Recenzent tomu: dr hab. Grzegorz Zając (Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego) Ilustracje i indeks nazwisk: Łukasz Zabielski Streszczenie angielskie: Biuro Tłumaczeń Lexon (http://lexon.com.pl/) Skład, łamanie tekstu i koncepcja graficzna ZNAKI, Teresa Muszyńska Projekt okładki Grzegorz Kowalski W całym tomie wykorzystano ilustracje pochodzące z platform internetowych prezentujących treści na wolnych licencjach: wikimedia commons, polona.pl, pauart.pl Korekta: Łukasz Zabielski, Grzegorz Kowalski Copyright by: Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego, Białystok 2017 Copyright by: Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2017 ISBN: 978-83-63470-94-4 Książka sfinansowana ze środków Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku Druk i oprawa: EDIT, 05-462 Wiązowna, ul. Dworkowa 2 NAUKOWY PROJEKT WYDAWNICZY – SERIA „PRZEŁOMY/POGRANICZA” Dziedzictwo przeszłości nie jest czymś danym raz na zawsze. Wy- maga nowych odczytań, ponowień interpretacji, odwagi zapytywania o to, o co nasi poprzednicy nie mogli bądź nie mieli śmiałości pytać. Odnawianie znaczeń, przekraczanie utrwalonych stereotypów anali- tycznych, akty zerwania z kanonem interpretacyjnym stanowią część tego samego, żywego procesu tworzenia kultury, którego równie funda- mentalną częścią są nieustanne powroty do tradycji i szacunek żywio- ny dla autorytetów przeszłości. Naukowy Projekt Wydawniczy „Przełomy/Pogranicza” publikuje: – prace stanowiące próbę nowego odczytania tekstów i autorów, zjawisk literackich i kulturowych dobrze już, zdawać by się mo- gło, znanych i rozpoznanych. – studia ujmujące problematykę literacką w ujęciu komparaty- stycznym i interdyscyplinarnym, innymi słowy: „pogranicz- nym”. – prace z zakresu najszerzej rozumianej wiedzy o kulturze i sztuce, proponujące monograficzne lub/oraz nowe, „przełomowe” uję- cia tematu. – książki autorów, których uznać można za klasyków badań nad pewną dziedziną humanistycznego dyskursu. – dzieła o literaturze, kulturze i sztuce, które – z różnych powodów – nie mogły się niegdyś ukazać, nie znalazły właściwego momentu. – nowe, krytyczne opracowania zapomnianych tekstów dawnych. Pragniemy, by książki publikowane w Naukowym Projekcie Wydaw- niczym „Przełomy/Pogranicza” tworzyły niewielkie serie i cykle tema- tyczne, skoncentrowane wokół pojedynczego dzieła, osoby, wątku. RADA NAUKOWA SERII „PRZEŁOMY/POGRANICZA”: Zdzisław Jerzy Adamczyk (AH, Kielce) Józef Bachórz (UG, Gdańsk) Grażyna Borkowska (IBL PAN, Warszawa) Bogdan Burdziej (UMK, Toruń) Sławomir Buryła (UWM, Olsztyn) Małgorzata Czermińska (UG, Gdańsk) – Przewodnicząca Jolanta Gadek (KP, Białystok) Michał Głowiński (IBL PAN, Warszawa) Margreta Grigorova (Wielkie Tyrnowo, Bułgaria) Krystyna Jakowska (UwB, Białystok) Irena Jokiel (UO, Opole) Zbigniew Kaźmierczyk (UG, Gdańsk) Anna Kieżuń (UwB, Białystok) Alina Kowalczykowa (IBL PAN, Warszawa) Jan Leończuk (Białystok) Ryszard Löw (Tel-Aviv, Izrael) Natalia Maliutina (Odessa, Ukraina) Gabriela Matuszek (UJ, Kraków) Michael J. Mikos (Milwaukee University, USA) Swietłana Musijenko (Grodno, Białoruś) Ewa Nawrocka (UG, Gdańsk) Maria J. Olszewska (UW, Warszawa) Ewa Paczoska (UW, Warszawa) Jerzy Paszek (UŚ, Katowice) Magdalena Popiel (UJ, Kraków) Rościsław Radyszewski (Kijów, Ukraina) German Ritz (Zürich Universität, Szwajcaria) Adam Skreczko (AWSD, Białystok) Jerzy Snopek (IBL PAN, Warszawa) Magdalena Saganiak (UKSW, Warszawa) Włodzimierz Szturc (UJ, Kraków) Violetta Wejs-Milewska (UwB, Białystok) Zofia Zarębianka (UJ, Kraków) Kajetan Koźmian Drzeworyt, autor nieznany, ryc. z: „Kłosy” 1877, nr 609, s. 129 Biblioteka Narodowa SPIS TREŚCI Od Autora 11 „Ukraiński smak” w Ziemiaństwie polskim 17 1. „Epizoda” Rzezi Chmielnickiego 17 2. Nieklasycystyczna estetyka w klasycystycznym poemacie 22 3. Przekaz ludowy jako podstawowa materia poematu 33 4. „Nie dziką naturę śpiewam, lecz nadobną” 39 O religii w Stefanie Czarnieckim 47 1. Ambicje poety 47 2. Inspiracje i antywzór 52 3. Religijne wątpliwości 62 4. Rady i autosugestie 69 Kajetan Koźmian i kobiety. Refleksje na marginesie Stefana Czarnieckiego 77 „Uwiędłe listki na spróchniałym drzewie”? Starość Kajetana Koźmiana 93 1. Wprowadzenie 93 2. „Stary furman, kiedy powozić nie może, to postronki kręci” 97 3. „Starość tylko ciało gniecie – umysł i serce jeszcze żyje” 108 „Póki pamięć służy, póty czuje życie”. O późnej twórczości Koźmiana 123 Życie pośmiertne Koźmiana 149 1. Pierwsze lata po śmierci 149 2. Franciszek Morawski, Życie Kajetana Koźmiana 153 3. Lucjan Siemieński, Kajetan Koźmian. Portret literacki 161 4. Lucjan Siemieński, Obóz klasyków 171 5. Stanisław Tarnowski, Wstęp do Różnych wierszy Koźmiana 181 6. Stanisław Koźmian, Wstęp do Pism prozą Koźmiana 189 7. Kazimierz Władysław Wójcicki, Ostatni klasyk 198 8. Podręczniki 204 8. 1. Włodzimierz Spasowicz, Dzieje literatury polskiej 206 8. 2. Piotr Chmielowski, Historia literatury polskiej 215 9. Tadeusz Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce pseudoklasycyzmu 218 10. Jan Stanisław Bystroń, Literaci i grafomani 223 11. Apolonia Załuska, Poezja opisowa Delille’a w Polsce 228 12. Adam Bar, Kumoszki na Parnasie 233 13. Konkluzje 252 Zamiast zakończenia 255 Bibliografia 261 Nota bibliograficzna 271 Summary 273 Indeks nazwisk 277 11 OOD AUTORA Do rąk Czytelnika oddaję książkę, która wyrosła z trawiącej mnie od ponad dziesięciu już lat chęci poznania Kajetana Koźmiana, zba- dania tego, jakim był on człowiekiem, poetą, pisarzem, i co tak na- prawdę chciał światu przekazać. Nie chodziło mi o potraktowanie go jako kolejnego obiektu analiz i refleksji, ani też o odsłonięcie następ- nej z szeregu niezliczonych twarzy tej doprawdy kontrowersyjnej, barwnej, a zarazem niezrozumianej i – nie ukrywajmy – skrzywdzo- nej przez opinię publiczną postaci. Postaci, co warto podkreślić, od- suniętej na boczny tor narodowych dziejów, a jednak szalenie istot- nej dla polskiej kultury pierwszej połowy XIX stulecia. Pierwsze, co zwraca uwagę potencjalnego badacza twórczości Koźmiana, to skraj- ny rozdźwięk, jaki występuje w stylach mówienia o nim, sposobach i formach portretowania go, bezpardonowym posługiwaniu się jego nazwiskiem i literackim wizerunkiem. Jestem przekonany, że niezależnie od osobliwego charakteru (który w pełnej krasie uobecnia się szczególnie w listach, narra- cjach intymnych), poglądów czy wyznawanych zasad, twórca Ste- fana Czarnieckiego zasługuje na wdzięczną pamięć. Mówię o tej wartości, której długo mu odmawiano, przedstawiając jego karyka- turalny, wykrzywiony obraz na tle romantycznej i poromantycznej epoki. „Najsmutniejszą podobno dolą – pisał o Koźmianie Fryderyk Henryk Lewestam w 1877 roku do «Kłosów» – jaka spotkać może pisarza, a zwłaszcza poetę, jest, gdy siebie i wiek swój przeżyje – gdy działalnością spóźnioną, uporczywie przy dawnych stojącą kierunkach, odbija od tła nowej epoki, której dano mu było pozo- 11 Łukasz Zabielski, Kajetan Koźmian spoza kanonu stać jeszcze współczesnym”, po czym dodał z gorzką ironią: „Wy- gląda on wówczas na zapadłą ruinę […], na gmach wzniesiony roz- myślnie i jakby na przekór nowożytnemu smakowi i nowożytnym dążeniom”1. W pamięci polskiego społeczeństwa najmocniej utrwalił się osobliwy portret Koźmiana: jako żywego paradoksu, osoby wywo- łującej sprzeczne uczucia, zasługującej na poważanie i na pogardę zarazem. Tak właśnie przedstawiał Koźmiana między innymi An- toni Edward Odyniec, a więc ktoś, kto znał go osobiście i utrzymy- wał przyjacielskie relacje. W jego oczach poeta z Piotrowic był „za- cnym, poważnym człowiekiem i dygnitarzem”, zdolnym jednakże do „nieprzyzwoitych wybuchów niechęci i gniewu”2. Nawet naj- szlachetniejsze walory charakteru i ducha mogą stracić znaczenie, gdy wzbogacić je epitetem „nieprzyzwoity”. Ślad, jaki pozostawił Koźmian w obiegu popularnym, pozanaukowym, trafnie obrazuje „Przegląd Tygodniowy” z 1866 roku, rozpowszechniając metafory ukute przez Lucjana Siemieńskiego, mianujące autora Ziemiaństwa polskiego Agamemnonem „obozu klasyków” przedlistopadowej Warszawy3. Z zastrzeżeniem, że mowa tu nie o bohaterze eposu, lecz poematu heroikomicznego. Całe bowiem pokolenie „warszaw- skich recenzentów” uchodziło w oczach potomnych – powróćmy do Lewestama – za „[…] karłów przybranych w nicowane po trosze szaty dawnych olbrzymów, którzy chyba jedynie powagą gestów tragicznych, zakrawających nawet aż na karykaturę, świadczyli o jakimś wewnętrznym z tamtymi powinowactwie”4. 1 F.H.L. [Fryderyk Henryk Lewestam], Kajetan Koźmian, „Kłosy” 1877, nr 609, t. XXIV, s. 134. 2 A. E. Odyniec, Listy z podróży, t. 1, Warszawa 1875, s. 348-349; podkreślenie moje – Ł.Z. 3 Obóz klasyków. Ustęp z historii wydarzeń literackich w XIX wieku, z korespon- dencji ułożył