AmsterdamseGrachtenhuizen.info de Herengracht en Keizersgracht in 1768 en nu Ter herinnering aan Janna Vera Dijk © 2017 Erwin Meijers fotografie en eo Bakker tekst en opmaak Alle rechten voorbehouden Uitgegeven door: AmsterdamseGrachtenhuizen.info Druk en bindwerk: Pumbo - Zwaag Lettertype: Garamond, een lettertype dat vernoemd is naar de Franse stempelsnijder Claude Garamond (ca. 1480-1561) ISBN: 978-94-92733-00-9 NUR: 680 website: amsterdamsegrachtenhuizen.info Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. www.amsh.nl/H 2 3 Inhoud 5 Inhoudsopgave 89 Herengracht 474-488, tekeningen 1700 en 1767 474 - 488 7 Voorwoord 90 Nieuwe Spiegelstraat – Vijzelstraat 466 - 482 9 De site, het boek en de QR codes 92 Vijzelstraat – Reguliersgracht 498 - 532 11 Eerste en tweede uitleg 95 Tekeningen Herengracht 502 502 15 Derde en vierde uitleg 96 Reguliersgracht – Utrechtsestraat 534 - 558 19 Caspar Jacobsz Philips 98 Utrechtsestraat – Amstel 560 - 600 21 Uitgiftekaarten 101 Panorama’s Keizersgracht Huisnummers 23 Panorama’s Herengracht Huisnummers 102 Brouwersgracht – Herenstraat 1 - 95a 24 Brouwersgracht – Roomolenstraat 1 - 33 106 Herenstraat – Leliegracht 95b - 157 26 Roomolenstraat – Korsjespoortsteeg 33 - 77 110 Leliegracht – Raadhuisstraat 161 - 183 28 Korsjespoortsteeg – Blauwburgwal 79 - 103 112 Raadhuisstraat – Hartenstraat 197 - 231a 30 Blauwburgwal – Bergstraat 105 - 131 115 Hartenstraat – Wolvenstraat 233 - 287 32 Bergstraat – Oude Leliestraat 133 - 169 118 Wolvenstraat – Huidenstraat 307 - 357 34 Oude Leliestraat – Raadhuisstraat 169a - 211 121 Huidenstraat – Leidsegracht 359 - 419 36 Raadhuisstraat – Gasthuismolensteeg 213 - 243a 124 Leidsegracht – Leidsestraat 421 - 455 38 Gasthuismolensteeg – Romeinsarmsteeg 245 - 275 126 Leidsestraat – Nieuwe Spiegelstraat 461 - 543 40 Romeinsarmsteeg – Oude Spiegelstraat 277 - 307 130 Nieuwe Spiegelstraat – Vijzelstraat 555 - 589 42 Oude Spiegelstraat – Wijde Heisteeg 309 - 369 132 Vijzelstraat – Reguliersgracht 601 - 661 45 Herengracht 509-517 afbraak verbreding Vijzelstraat 509 - 517 135 Keizersgracht 617 617 - 629 46 Wijde Heisteeg – Beulingstraat 371 - 401 136 Reguliersgracht – Utrechtsestraat 663 - 709 48 Beulingstraat – Koningsplein 403 - 439 138 Utrechtsestraat – Amstel 711 - 767 50 Koningsplein – Vijzelstraat (Gouden Bocht) 441 - 513 142 Brouwersgracht – Prinsenstraat 2 - 90 55 Vijzelstraat – orbeckeplein 519 - 561 146 Prinsenstraat – Leliegracht 92 - 172a 58 orbeckeplein – Utrechtsestraat 563 - 587 150 Leliegracht – Westermarkt 174 - 198 60 Utrechtsestraat – Amstel 595 - 627 152 Westermarkt – Reestraat 200 - 238 62 Brouwersgracht – Herenstraat 2 - 80 154 Reestraat – Berenstraat 240 - 312 66 Herenstraat – Leliegracht 82 - 148 158 Berenstraat – Runstraat 316 400 70 Leliegracht – Raadhuisstraat 150 - 184 160 Runstraat – Leidsegracht 402 - 462 72 Raadhuisstraat – Hartenstraat 194 - 232 164 Leidsegracht – Leidsestraat 464 - 508 74 Hartenstraat – Wolvenstraat 234 - 298 166 Leidsestraat – Nieuwe Spiegelstraat 508a/b - 592 78 Wolvenstraat – Huidenstraat 300 - 356 170 Nieuwe Spiegelstraat – Vijzelstraat 596 - 650 81 Cromhouthuizen, ontworpen door Philips Vingboons 362 - 370 173 Keizersgracht 666 666 - 668 82 Huidenstraat – Leidsegracht 358 - 394 174 Vijzelstraat – Reguliersgracht 660 - 714 84 Leidsegracht – Leidsestraat 396 - 424 178 Reguliersgracht – Utrechtsestraat 714 - 764 86 Leidsestraat – Nieuwe Spiegelstraat (Gouden Bocht) 426 464 180 Utrechtsestraat – Amstel 766 - 826 4 5 soms grote materiele schade had geleid. Een tweede achilleshiel was Eerste en Tweede Uitleg de Haarlemmerpoort gebleken. Hier marcheerde het legertje van Wat vooraf ging watergeuzen-kapitein Helling nagenoeg ongehinderd naar binnen De grote stadsbranden in de vijftiende eeuw hebben op hun eigen en wandelde de halve stad door tot aan de Dam. Het was aan ge- wijze de vorm van de stad Amsterdam bepaald. Na de branden brek aan kennis van de stad en andere knulligheden te danken dat moest een groot deel van de stad herbouwd worden. Dat ging niet de Alteratie niet al in 1577 had plaatsgevonden. meer naar bekrompen Middeleeuwse principes maar naar de lang- zaam tot de Noordelijke Nederlanden doorgedrongen Renaissance. Wat we de Eerste Uitleg zijn gaan noemen, behelsde het oplossen Die stroming nam de ‘mens’ als uitgangspunt en gunde die een van deze zwakke punten. In het Oosten werd in 1577-’85 voor de passende ruimte. Daar was meer bouwvolume voor nodig zodat ook Lastage een omwalling aangelegd langs de Oudeschans. Die liep zonder groei van de bevolking de stad groter diende te worden. voorbij de Sint Anthonies Zeedijk door tot fort Zwanenburg aan de Na de eerste brand in 1421, die een-derde van de bebouwing in Amstel. In het Westen werd in 1584-’85 de verdediging verlegd naar de as legde, breidde de stad uit tot waar vandaag het Singel en de waar vandaag de Herenmarkt is. Geldersekade liggen. De tweede brand in 1452 was nog iets hevi- De jaren 1584 en 1585 waren niet alleen een voor de Republiek ger en legde de helft van de bebouwing in de as. Om te kunnen ingrijpend, maar zeker ook voor Amsterdam. Op 10 juli 1584 werd herbouwen was nog veel meer ruimte nodig en zo werd het Singel Willem van Oranje vermoord en na veel vijven en zessen opgevolgd doorgetrokken tot de Amstel. Aan de overkant van de rivier sloot door zijn zoon Maurits, voorlopig alleen als kapitein-generaal. Die de Kloveniersburgwal aan op de Geldersekade. Dat sloot een veel bastte van ambitie en bruiste van nieuwe ideeën voor ’s lands verde- groter gebied binnen de stad. diging. Hij werd daarbij ondersteund door zijn neef Willem-Lode- In de laatste twee decennia van de vijftiende eeuw werd rond deze wijk, het militaire genie Menno van Coehoorn en wetenschappen stad – op aandringen van de Bourgondische landsheren – de aarden Simon Stevin. De moderne vestingbouw was definitief doorgedron- omwalling vervangen door een stenen ommuring met vele bolwer- gen tot de Noordelijke Nederlanden. ken. Zo ontstond de vorm die Cornelis Anthonisz in 1538 op een Een tweede gebeurtenis die voor Amsterdam veel ingrijpender zou schilderij vastlegde dat op pagina 12 te zien is. blijken was de val van Antwerpen in 1585, na een langdurig beleg Eind zestiende eeuw begon de ommuring te knellen. De bevolking door de Spanjaarden. Om de haven van Antwerpen nutteloos te ma- groeide tussen 1500 en 1570 van 12.000 tot 30.000 inwoners, zon- ken voor de Spanjaarden legden de Zeeuwen een effectieve blokkade der dat de stad in oppervlak groter was geworden. Na de Alteratie in de Westerschelde. Antwerpen bloedde dood. Al tijdens het beleg van 1578 maakte het vernieuwde stadsbestuur plannen om de stad was een stroom vluchtelingen op gang gekomen. Eerst de elite van uit te breiden. Wat al langer in de pen zat, was het binnen sluiten bijvoorbeeld grote handelshuizen die hun handel wilden veiligstellen, van de Lastage, een werkgebied voor de scheepsbouw en -onder- na de val ook de armere sloebers. Voor Amsterdam betekende dat houd. Dat was al enkele malen een achilleshiel gebleken, wat tot een verdubbeling van de bevolking tot 60.000 tussen 1570 en 1600. Geschilderse vogelvluchtkaart van Amsterdam, door Cornelis Anthonisz vervaardigd i.o.v het stadsbestuur, 1538. Stadsarchief Amsterdam 10 11 In 1585 verzocht Amsterdam de nieuwbakken prins van Oranje op fort Zwanenburg aansluiten. Dat werd een punt aan de Amstel Tot het begin van de zeventiende eeuw was een kaart bedoeld als kunstwerk, ook die van Cor- om haar met raad bij te staan bij de verdere uitbreiding van de waar het Sint Anthonies Gasthuis of Lazarushuis stond en dat mede nelis Anthonisz op pag.10. Uitzondering was de stad. Daar gaf deze graag gehoor aan en produceerde een hele reeks binnen de stad gebracht werd. Aan de overkant van de rivier moest cartograaf Jacob van Deventer, die in opdracht voorschriften voor de vorm en de uitvoering van de omwalling. De nu op een punt ver buiten de Bakkerstraat de omwalling verlegd van koning Philips II militaire kaarten maakte, bolwerken hadden afgedaan, het bastion deed zijn intrede. Zo’n worden. Dat werd de plek waar nu de Herengracht in de Amstel uit- waarop - ter oriëntatie - vooral landkenmerken vijfhoekige uitbouw was niet langer een toren met schietgaten maar mondt. Dat leverde een lelijke knik in de omwalling op, ter hoogte en bouwvolumes ingetekend waren. Pieter Bast een artillerie-platform vanwaar naar alle zijden gevuurd kon wor- van de zojuist gebouwde (tweede) Regulierspoort. Daar zal Maurits was rond de eeuwwisseling in onze contreien de den, ook langs de wal richting volgend bastion. Buiten de omwal- niet blij van zijn geworden maar het stadsbestuur wist zo al niet hoe eerste die een stadsplattegrond maakte waarop ling diende een brede gracht te lopen die de vorm van de wal met ze deze hele onderneming moest bekostigen. De nieuwe werkeilan- markante gebouwen te herkennen waren en die zijn bastions volgde. Verder mocht zo’n omwalling niet bochtig zijn, den konden rond de eeuwwisseling betrokken worden. De stad had de vorderingen van de stadsuitbreiding weerga- waardoor blinde hoeken zouden ontstaan. Als er al van richting ver- nu zijn vorm bereikt die Pieter Bast in 1597 (pag.12) in kaart heeft ven. Bast was geen Amsterdammer; hij spendeer- anderd moest worden