ISSN 1641-8573 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. BRONISŁAWA CZECHA W KRAKOWIE INSTYTUT NAUK HUMANISTYCZNYCH STUDIA HUMANISTYCZNE NR 6 KRAKÓW 2006 KOLEGIUM REDAKCYJNE PRZEWODNICZĄCY Ryszard Winiarski CZŁONKOWIE Jerzy Cempla, Andrzej Matuszyk, Jerzy Januszewski, Edward Mleczko, Janusz Zdebski SEKRETARZ NAUKOWY REDAKCJI Wacław Srokosz REDAKCJA NAUKOWA TOMU Dr bab. Dobiesław Dudek - prof. nadzw. RADA REDAKCYJNA Prof. Henryk Grabowski (teoria WF) AWF KRAKÓW Prof. Jacek Gracz (psychologia) AWF POZNAŃ Prof. Jerzy Mikułowski-Pomorski (socjologia) AE KRAKÓW Prof. Stanisław Palka (pedagogika) UJ Prof. Artur Poczwarowski (psychologia) ST. LAWRENCE UNIVERSITY NEW YORK Prof. Zdzisław Ryn (psychiatria) UJ Sekretarz: dr Małgorzata Orlewicz-Musiał Prace recenzowane ADRES REDAKCJI: al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków Korekta autorska © Copyright by University School of Physical Education, Cracow, Poland OPRACOWANIE DTP: Dział Nauki i Wydawnictw AWF Kraków DRUK: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie NR 6 STUDIA HUMANISTYCZNE 2006 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W KRAKOWIE SPIS TREŚCI Małgorzata Siekańska, Jan Blecharz, Rola psychologa w pracy z dziec­ kiem uzdolnionym sportowo............................................................... 5 Tadeusz Rychta, Trening umiejętności psychologicznych w sporcie. Kon­ trowersje teoretyczne i praktyczze..................................................... 17 Monika Guszkowska, Wpływ systematycznych ćwiczeń fizycznych na stany emocjonalne kobiei............................................................................ 25 Jacek Gracz, Psychospołeczne uwarunkowania ruchowej aktywności re­ kreacyjnej ............................................................................................. 35 Helena Mroczkowska, Motywacja do osiągnięć - dlaczego i do czego dąymy................................................................................................ 47 Andrzej M. de Tchorzewski, Spór czy dialog wokól edukacji akade­ mickiej ................................................................................................ 61 Iwona Cybula, Kultura czasu wolnego w zwyczaju i obyczaju społe­ czeństwa polskiego w XIX i początkach XX wieku.............................. 71 Ryszard Wasztyl, Narodziny jubilatek......................................................... 85 Czesław Michalski, Wkład „Cracouii” i „Wisy” w rozwój polskiej piłki nożnej w dwudziestoleciu międzywojennym (1918-1939)............. 101 Stanisław Chemicz, Towarzystwo sportowe „Wissa" i klub sportowy „Cra- covia” w mrokach okupacji hitlerowskiej (8333-8945).................... 109 Stanisław Zaborniak, Wpływ krakowskich klubów sportowych na rozwój rzeszowskiej piłki nożnej przed 8393 r................................................. 147 Zbigniew Porada, Laureaci medalu Kalos Kagathos z TS Wisła i KS Cra- couia..........................................................................................................165 Dobiesław Dudek, Dwie serie pocztówek sportowych z 838 8 r. z wize­ runkami KS „Cracouia” i TS „Wisła”.....................................................183 NR 6 STUDIA HUMANISTYCZNE 2006 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W KRAKOWIE Małgorzata Siekańska Jan Blecharz AWF Kraków ROLA PSYCHOLOGA W PRACY Z DZIECKIEM UZDOLNIONYM SPORTOWO Uzdolnienia sportowe to zagadnienia z pogranicza psychologii zdolności i psychologii sportu. Psycholog zajmujący się uzdolnieniami sportowymi na gruncie psychologii zdolności pełni przede wszystkim rolę badacza, a głównym przedmiotem badań są przede wszystkim psychologiczne oraz środowiskowe uwarunkowania wybitnych osiągnięć w danej dyscyplinie sportu. Psycholog sportu, jako jeden z ekspertów, może uczestniczyć w proce­ sie doboru oraz wspierania i przygotowywania zawodników. Współpracuje z dzieckiem, ale również z rodzicami i zespołem szkoleniowym, między innymi w zakresie ustalania i realizowania wspólnych celów oraz celów indywidual­ nych, spójnych z celami wspólnymi. Psycholog sportu pracujący z zawodnikiem działa na dwóch poziomach: ogólnym i specjalistycznym. W przypadku dziecka ważniejszy jest ogólny trening psychologiczny. Polega on na kształtowaniu takich cech i umiejętno­ ści, które sprzyjają pełnemu, harmonijnemu rozwojowi i ważne są zarówno w sporcie, jak też poza sportem. Aby współpraca psychologa z dzieckiem, rodzicami i trenerami układała się harmonijnie, ważne jest, aby psycholog: 1) rozumiał „filozofię” dyscypliny - a więc znał jej specyfikę i przepisy; 2) posługiwał się językiem pozytyw­ nym, ale realistycznym - zgodnie z zasadami udzielania informacji zwrotnych i korygowania zachowań; 3) posiadał przynajmniej podstawową wiedzę z za­ kresu teorii treningu, fizjologii, biomechaniki, co stanowi warunek koniecz­ ny efektywnej komunikacji między psychologiem a pozostałymi członkami zespołu. Psycholog pracujący z dzieckiem uzdolnionym sportowo może spełniać cztery podstawowe role - jako trener umiejętności psychologicznych, konsul­ tant, koordynator, mediator. Współczesna psychologia sportu stanowi jedną z dziedzin wspomagających zawodników w osiąganiu maksymalnych wyników sportowych. Do obszaru 6 Małgorzata Siekańska, Jan Blecharz jej zainteresowań należy sport wyczynowy oraz różne formy aktywności ru­ chowej, zarówno w odniesieniu do dorosłych, jak też młodzieży i dzieci. Warunkiem osiągania coraz lepszych wyników i zdobywania sportowych laurów są przede wszystkim uzdolnienia sportowe. Stanowią one rodzaj zdol­ ności związanych z ruchem, podobnie jak taniec czy twórczy ruch. Składają się z tych wszystkich właściwości, które rzutują na jakość przyswajania i wykorzy­ stywania szeroko pojmowanej sprawności w zakresie aktywności sportowej. Według Gracza i Sankowskiego (2000, s. 221) uzdolnienia sportowe to zespół właściwości indywidualnych o podłożu morfologicznym, notorycznym, fizjo­ logicznym i psychicznym, istotnie sprzyjających efektywności treningu i walki sportowej w określonej dyscyplinie sportu. Pojedyncze właściwości określa się mianem sportowych zdolności. Z powyższej definicji wynika między innymi, że - wbrew potocznym skojarzeniom - uzdolnień sportowych nie można utożsamiać tylko z wła­ ściwościami motorycznymi, a więc siłą fizyczną, refleksem, wytrzymałością, gibkością i in. Niektóre zdolności motoryczne mają również istotne znaczenie w innych dziedzinach, nie tylko w sporcie. Przykładem może być sprawność manualna, która charakteryzuje wybitnych pianistów czy skrzypków. Drugi ważny wniosek dotyczy znaczenia właściwości psychicznych, które wymienia się w grupie czynników sprzyjających osiągnięciom sportowym. Takie stwierdzenie stanowi ważne, choć nie jedyne, uzasadnienie obecności psychologa w zespole wspierającym dziecko uzdolnione sportowo. 1. Uzdolnienia sportowe a psychologia zdolności i psychologia sportu Uzdolnienia sportowe to zagadnienia z pogranicza psychologii zdolności i psychologii sportu. Psycholog zajmujący się uzdolnieniami sportowymi na gruncie psychologii zdolności pełni przede wszystkim rolę badacza. Wśród powstałych w ostatnim stuleciu opracowań na temat wybitnie uzdolnionych, zdecydowaną większość, bo około 87% (Heller 1993, s. 53) stanowią te, które dotyczą dzieci i młodzieży. Bardzo rzadko jednak oma­ wiają one uzdolnienia sportowe, które traktowane są jako rodzaj zdolności specjalnych, podobnie jak np. zdolności matematyczne, muzyczne, plastyczne i in. Najczęściej stosowanym kryterium uzdolnień sportowych są osiągnięcia w określonej dyscyplinie sportu. Badacze zajmujący się uzdolnieniami spor­ towymi na gruncie psychologii zdolności interesują się przede wszystkim psy­ chologicznymi oraz środowiskowymi uwarunkowaniami wybitnych osiągnięć w danej dyscyplinie sportu. Przykładem mogą być badania Blooma (za: Trost 1993) oraz badania van Rossuma (1995), które nawiązują do badań zespołu Blooma. Wynika z nich Rola psychologa w pracy z dziackiem uzdolnionym sportowo 7 m.in., że rodziny, z których pochodzą wybitni pływacy i tenisiści charaktery­ zuje: zainteresowanie sportem, nacisk na osiągnięcia, docenianie sukcesów, wytrwałość w działaniu. Rodziny te określa się jako „zorientowane na dziecko” (child oriented family). Badania ujawniły również, że największą i równorzędną rolę w rozwoju sportowej kariery dziecka odgrywają rodzice i trenerzy (van Rossum 1995; Blecharz i Siekańska, 2005). Ciekawe badania przeprowadzili McPherson i Thomas (1989). Dotyczy­ ły one zależności między poziomem zdolności umysłowych a osiągnięciami sportowymi. Wynika z nich, między innymi, że inteligencja ogólna ma istotne znaczenie na etapie poznawania danej dyscypliny sportu. Im wyższa inteligen­ cja ogólna, tym szybciej dziecko nabywa wiedzę deklaratywną (wiem, że...). Z kolei znajomość dyscypliny ma znaczenie w procesie nabywania umiejętno­ ści związanych z jej uprawianiem. W przypadku tenisa, wiedza deklaratywna koreluje pozytywnie z wiedzą proceduralną (wiem, jak...), a więc zachowaniem na korcie. Zależność tę stwierdzono w każdej z badanych grup wiekowych tj 10-11-latków oraz 12-13-latków. O ile w psychologii zdolności jednym z głównych zadań psychologa jest identyfikacja uczniów zdolnych, o tyle w psychologii sportu psycholog raczej rzadko uczestniczy w procesie identyfikacji uzdolnień sportowych, mimo, iż - jak wynika z definicji - właściwości psychiczne stanowią jedną z grup elementów składających się na sportowe uzdolnienia i istnieją narzędzia, za pomocą których można badać te właściwości. Na gruncie psychologii sportu wyraźnie akcentuje się różnice między dziećmi oraz dorosłymi sportowcami (Krawczyński i Nowicki, 2004). Mały sportowiec nie jest miniaturką