P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz GRODZISK WIELKOPOLSKI(505) Warszawa 2005 Autor: Andrzej Bogacz *, Jacek Bajorek *, Katarzyna Sobik ** Anna Pasieczna ** , Aleksandra Dusza ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Bogusław B ąk** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska ** *Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp - A. Bogacz .......................................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Bogacz .............................................. 5 III. Budowa geologiczna - A. Bogacz ................................................................................... 7 IV. Zło ża kopalin - J.Bajorek ............................................................................................. 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J.Bajorek ............................................................ 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - A. Bogacz ....................................... 14 VII. Warunki wodne - A. Bogacz ......................................................................................... 15 1. Wody powierzchniowe .............................................................................................. 15 2. Wody podziemne ....................................................................................................... 16 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................. 18 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza ................................................................................. 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi-Morawiec ............................................ 20 IX. Składowanie odpadów - K. Sobik ................................................................................. 23 X. Warunki podło ża budowlanego - A. Bogacz ................................................................ 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - A. Bogacz ................................................................. 33 XII. Zabytki kultury - A. Bogacz .......................................................................................... 39 XIII. Podsumowanie - A. Bogacz .......................................................................................... 41 XIV. Literatura ...................................................................................................................... 42 I. Wst ęp Arkusz Grodzisk Wielkopolski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Krakowie w 2005 roku zgodnie z Instruk- cj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja....,2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000 roku (Wierzbanowski, Trzepla, 2001) wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Katowicach. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło żami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in ży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga po świ ęcona jest za- gadnieniom zwi ązanym z geochemi ą środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych, przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały znajduj ące si ę: w Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, w archiwum Wydziału Ochrony Środowiska UW w Poznaniu, w Starostwach Powiatowych w Nowym Tomy ślu i Gorzowie Wielkopolskim oraz Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Poznaniu. Ponadto wykorzystane zostały materiały i informacje dostarczone przez: Woje- wódzkiego Konserwatora Przyrody i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz Urz ędy Gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. Informacje archiwalne zweryfikowano w efekcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó ż uzgodniono z geologiem woje- wódzkim. Mapa posiada wersj ę cyfrow ą, a dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar obj ęty arkuszem Grodzisk Wielkopolski ograniczony jest współrz ędnymi 16º15’ i 16º30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52º10’ i 52º20’ szeroko ści geograficznej pół- nocnej. W układzie administracyjnym obszar arkusza nale ży do województwa wielkopolskiego i obejmuje fragmenty trzech powiatów: grodziskiego (gminy: Stare Miasto, Krzymów, Som- polno, Kramsk, Ślesin, Kazimierz Biskupi), nowotomyskiego (gminy: Ku ślin, Nowy Tomy śl, Opalenica ) i pozna ńskiego (gmina Buk). Cały obszar znajduje si ę w mezoregionie Pojezierza Pozna ńskiego, które nale ży do ma- kroregionu Pojezierza Wielkopolskiego w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Kondracki 1998) (Fig. 1). Mezoregion ten dzieli się na dwa ró żni ące si ę morfologicznie mi- kroregiony: Równin ę Opalenick ą zajmuj ąca wschodni ą i centraln ą cz ęść obszaru arkusza i poło żony w zachodniej cz ęś ci Wał Lwówecko-Rakoniewicki. Równina Opalenick ą jest płask ą wysoczyzn ą morenow ą miejscami pokryt ą osadami wodnolodowcowymi, opadaj ącą łagodnie ku południowemu wschodowi. Wysoko ści bez- wzgl ędne na tym obszarze wahaj ą si ę od 67,5 do 90 m n.p.m. Urozmaiceniem krajobrazu s ą niewysokie wydmy (maksymalna wysoko ść 5 m) i towarzysz ące im pola piasków eolicznych. Rzeka Mogilnica tworzy tu szerok ą dolin ę rozcinaj ącą wysoczyzn ę do gł ęboko ści około 5 m. Wał Lwówecko-Rakoniewicki to zorientowany południkowo ostaniec środkowoplejsto- ce ński o wysoko ściach od 90 m do 118,6 m n.p.m., opadaj ący ku Równinie Opalenickiej dłu- gimi, łagodnymi stokami. W obr ębie wału zaznaczaj ą si ę rozległe obszary falistej wysoczy- zny i okalaj ące j ą powierzchnie wodnolodowcowe (Michalska, Winnicka, 2004b). Rze źbę terenu urozmaicaj ą wydmy, pola piasków eolicznych i wały ozów. Długo ść tych ostatnich dochodzi do 2,5 km, a wysoko ść do 6-7 m. Najwi ęcej pagórów ozowych wyst ępuje w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci Wału Lwówecko-Rakoniewickiego. Natomiast w północnej jego cz ęś ci urozmaicenie krajobrazu stanowi ą pagórki zaliczone do form akumulacji szczelinowej. Najwi ększy z nich o wysoko ści 108,8 m n.p.m. znajduje si ę w Kopankach. Pod wzgl ędem gospodarczym opisywany obszar ma charakter przemysłowo-rolniczy. Najwi ększym o środkiem przemysłowym jest Grodzisk Wielkopolski. Istniej ą tu zakłady przemysłu metalowego, drzewnego i spo żywczego. Du żym skupiskiem przemysłu jest te ż Opalenica. Oprócz zakładów przemysłu metalowego znajduje si ę tu du ża cukrownia. Wiele niewielkich zakładów przemysłu metalowego i spo żywczego znajduje si ę w okolicznych miejscowo ściach. Rejon Grodziska Wielkopolskiego jest wa żnym o środkiem eksploatacji 5 surowców energetycznych. Znajduje si ę tu 9 udokumentowanych złó ż gazu ziemnego oraz jedno zło że ropy naftowej. Fig. 1. Poło żenie arkusza Grodzisk Wielkopolski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu; 3 - jeziora Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie Mezoregiony Pradoliny Warcia ńsko – Odrza ńskiej: 315.62 – Kotlina Kargowska, 315.63 – Dolina Środkowej Obry, 315.64 – Kotlina Śremska Mezoregiony Pojezierza Leszczy ńskiego: 315.81 – Pojezierze Sławskie, 315.82 – Pojezierze Krzywi ńskie, 315.83 – Równina Ko ściańska Rolnictwo to przewa żnie gospodarstwa o du żym areale, głównie spółdzielcze, dobrze wyposa żone w środki trwałe (Rocznik..., 2004). Wi ększo ść gruntów u żytkowanych rolniczo to grunty orne z upraw ą zbó ż, ro ślin pastewnych i przemysłowych. Ł ąki i pastwiska stanowi ą około 25% u żytków rolnych. Rozwini ęta jest hodowla bydła. Lasy zajmuj ą około 35 % opisywanego obszaru. Pokrywaj ą głównie zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. S ą to głównie bory sosnowe z niewielkim udziałem d ębu. W dolinach rzek spotyka si ę lasy ł ęgowe lub olsy z dużym udziałem brzozy. 6 Znajduj ą si ę tu dwa wi ększe miasta. Grodzisk Wielkopolski liczy 11 800, natomiast Opalenica 9000 mieszka ńców. Osadnictwo wiejskie ma przewa żnie charakter zwarty. Wszystkie osady mo żna zaliczy ć do typu kolonii i wielodro żnic z widoczn ą tendencj ą do przekształcania si ę w osady zurbanizowane. Przez opisywany obszar przebiegaj ą linie kolejowe: Pozna ń - Zb ąszy ń i Pozna ń - Żaga ń oraz szlaki drogowe: Pozna ń - Nowa Sól i Ko ścian - Nowy Tomy śl. III. Budowa geologiczna