Polska Niepodległość – refleksje naukowe Polska Niepodległość – refleksje naukowe Redakcja: Paulina Szymczyk Kamil Maciąg Lublin 2018 Wydawnictwo Naukowe TYGIEL składa serdecznie podziękowania dla zespołu Recenzentów za zaangażowanie w dokonane recenzje oraz merytoryczne wskazówki dla Autorów. Recenzentami niniejszej monografii byli: prof. zw. dr hab. Ewa Maj dr hab. Lech Giemza dr Grzegorz Krzywiec dr Grzegorz Kulka dr Dorota Litwin-Lewandowska dr Anna Sobór-Świderska Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Monika Maciąg Projekt okładki: Marcin Szklarczyk © Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ISBN 978-83-65932-25-9 Wydawca: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ul. Głowackiego 35/341, 20-060 Lublin www.wydawnictwo-tygiel.pl Spis treści Renata Maria Żegunia Idea odzyskania niepodległości na emigracji po II wojnie światowej – Legia Pułaskiego i Brygadowe Koło Młodych „Pogoń” ................................................................................. 7 Damian Jarnicki Warszawa i Moskwa. Płaszczyzny nowej odsłony geopolitycznej konkurencji – w drugiej i perspektywy rozwoju relacji – w trzeciej dekadzie XXI wieku ....................................... 15 Antoni Kalka Święto Odzyskania Niepodległości w PRL – odrodzenie czy niepodległość? .................. 33 Agnieszka Zięba-Dąbrowska Niezłomny Antoni Heda – „Szary” ................................................................................... 46 Michał Ceglarek Udział literatów w wojnie z Rosją sowiecką (1919-1921). Zarys problematyki .............. 58 Dominik Flisiak Obraz relacji polsko-żydowskich na łamach krakowskiego tygodnika „Trybuna Narodowa” ........................................................................................................................ 74 Indeks Autorów ................................................................................................................. 91 Renata Maria Żegunia1 Idea odzyskania niepodległości na emigracji po II wojnie światowej – Legia Pułaskiego i Brygadowe Koło Młodych „Pogoń” 1. Wprowadzenie W dniu 5 lipca 1945 r., Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wycofały uznanie dla władz polskich na uchodźstwie, a w ślad za nimi uczyniły to kolejne rządy jednocześnie uznając Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie. Działania te zmierzały w kierunku stabilizacji sytuacji międzynarodowej po zakończeniu działań wojennych, co z kolei postawiło jako pilny problem przyszłość Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (dalej: PSZ), które decyzją władz brytyjskich zostały w 1946 r. zdemobilizowane2. Żołnierzom, którzy nie zdecydowali się na powrót do kraju, zaproponowano osiedlenie się w Wielkiej Brytanii lub terytorium zależnym powołując Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia z zadaniem pomocy oficerom i szeregowym PSZ na etapie przechodzenia do życia cywilnego3. Kiedy w 1947 r. władze brytyjskie rozwiązały PSZ, celem objęcia całej żołnierskiej diaspory opieką, zaczęły powstawać polskie organizacje samopomocy, przekształcone później w organizacje kombatanckie4. Ewolucja ich struktury terytorialnej doprowadziła do powstania Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (dalej: SPK), nastawionego na zadania opiekuńcze i społeczne, nie odżegnującego się od zajmowania stanowiska w istotnych sprawach politycznych. Skutkiem ewolucji podległości służbowej było powołanie w 1949 r. Kół Oddziałowych. Koła Oddziałowe, choć formalnie pozostawały strukturą kombatancką, nabrały szybko charakteru ciała zdecydowanie politycznego, służącego do promowania projektu restytucji polskiej siły zbrojnej w związku z nieuchronnością, jak przewidywano, konfliktu globalnego między Zachodem a ZSRR, który należałoby wykorzystać do ostatecznego i trwałego rozwiązania problemu polskiej niepodległości. Z tego nurtu myślenia politycznego wyrastała idea Legii Pułaskiego oraz Brygadowego Koła Młodych „Pogoń”. Ani idea Legii ani dzieje BKM „Pogoń” nie doczekały się całościowego opracowania o charakterze monograficznym, obejmującego całokształt działalności. Z opracowań naukowych na temat BKM „Pogoń” należy wymienić artykuły przyczynkarskie Tadeusza Piesakowskiego5, Adama Dobrońskiego6 oraz Roberta 1 [email protected], Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, www.umk.pl 2 Szerzej: Radomski J. A. Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1945-1951, Kraków (2009). 3 Tamże, rozdz. III; tenże, Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia, Przegląd Historyczno- Wojskowy, nr 4, (2007), s.101-148. 4 Szerzej: Kondracki T., Polskie organizacje kombatanckie w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1948, Warszawa (2006). 5 Piesakowski T., Brygadowe Koło Młodych „Pogoń”, [w:] Materiały do Dziejów Polskiego Uchodźstwa Niepodległościowego, t. 2: Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, pod red. L. Kliszewicza, Londyn (1995), s. 108-153. 7 Renata Maria Żegunia Zaparta7 i Józefa Smolińskiego8. Informacje na temat działalności Koła znajdują się również w nielicznych biografiach jego członków, np. gen. Władysława Bortnowskiego9. O Legii Pułaskiego pojedyncze wzmianki odnajdujemy w artykułach Józefa Smolińskiego i Radosława Gila10. Najwięcej informacji znajduje się w pracach i wspomnieniach uczestników wydarzeń, przede wszystkim Zygmunta Czarneckiego11 oraz dokumentach: publikowanych12 i niepublikowanych, często do dzisiaj przechowywanych w prywatnych archiwach. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie najważniejszych idei walki o niepodległość ojczyzny podejmowanych na emigracji przez jej przedstawicieli w postaci powołania Legii Pułaskiego przy boku Amerykanów oraz zorganizowania i działalności BKM „Pogoń”. W artykule zostaną zaprezentowane przyczyny i okoliczności tych inicjatyw, ich organizatorzy i orędownicy oraz dokonana zostanie próba oceny realności wcielenia tych idei w życie w ówczesnych warunkach międzynarodowych. 2. Legia Pułaskiego w amerykańskich strukturach wojskowych W sytuacji, gdy rząd brytyjski podjął kroki w kierunku demobilizacji PSZ, polskie władze wojskowe na emigracji zdecydowane były podjąć starania by uratować polską siłę zbrojną przed anihilacją z pomocą USA. Wydawało się, jak wynikało choćby z enuncjacji senatora Elberta D. Thomasa, przewodniczącego senackiej komisji wojskowej, „przecieków” z Izby Reprezentantów oraz publikacji prasowych, że USA będzie zajmować wobec przyszłości PSZ stanowisko bardziej elastyczne aniżeli władze brytyjskie. Należało w związku z tym, jak pisał minister spraw zagranicznych w Rządzie RP na Uchodźstwie Adam Tarnowski do Jana Ciechanowskiego, do 5 lipca 1945 r. ambasadora RP w USA, „wszelkimi środkami dążyć do realizacji przynajmniej celów: a) jak najdłuższego zachowania masy wojska w skupieniu i dyspozycji faktycznej, jeśli nie formalnej, b) uzyskania możliwie najlepszych warunków dla żołnierzy, którzy w wyniku procesu demobilizacji wchodzić będą w życie cywilne 6 Dobroński A., Brygadowe Koło Młodych „Pogoń” [w:] II Korpus Polski w kampanii włoskiej i losy jego żołnierzy w wojnie, pod red. Smolińskiego J., Piwowarskiej K., Warszawa (2008), s. 58-73. 7 Zapart R., Polska w środkowoeuropejskich koncepcjach Zygmunta Czarneckiego. Emigracyjna myśl polityczna okresu „zimnej wojny”, „Studia Polonijne” t. 33, (2012), s. 99-116; tenże, Brygadowe Koło Młodych „Pogoń”. Następcy I Kadrowej i Legionów Józefa Piłsudskiego, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” nr 5-6, (2008), s. 118-125. 8 Smoliński J., Koncepcje odtwarzania PSZ na Zachodzie oraz aktywności wojskowej, [w:] Polskie Siły Zbrojne po II wojnie światowej. Klęska zwycięzców, pod red. Smolińskiego J. Warszawa (2016), s. 191-203; 9 Ziobroń R., Historia żołnierza tułacza: działalność emigracyjna generała Władysława Bortnowskiego, Rzeszów (2009), s. 321-325. 10 Smoliński J., Koncepcje odtwarzania PSZ na Zachodzie oraz aktywności wojskowej, [w:] Polskie Siły Zbrojne po II wojnie światowej. Klęska zwycięzców, pod red. Smolińskiego J. Warszawa (2016), s. 171; Smoliński J., Gil R., Myśl wojskowa polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii, cz II. (1945-1955), „Bellona” nr 4, (2013), s. 76. 11 M.in. Czarnecki Z., Polska wojna w trzeciej-światowej, Pressje, teka 30/31, (2012) s. 168-185; tenże, Moja walka o zgodę. Fakty i dokumenty, Londyn (1967). 12 Np. Wolsza T. Przygotowania i przebieg wizyty gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego w USA w 1946 r. (raport ze zbiorów Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie), Dzieje Najnowsze nr 2, t. 29, (1997), s. 153-169. 8 Idea odzyskania niepodległości na emigracji po II wojnie światowej – Legia Pułaskiego i Brygadowe Koło Młodych „Pogoń” w obcym społeczeństwie, c) rozwiązania zagadnienia naszych jeńców wojennych w kampanii wrześniowej i żołnierzy AK”13. Wpisywało się to, w forsowaną później w kołach związanych z władzami polskimi na uchodźstwie, koncepcją oparcia sprawy polskiej w przyszłej wojnie światowej na współpracy z USA14. Była ona pochodną, pochodzących z 1946 r., ocen gen. Mariana Kukiela, który przewidywał, że główny ciężar konfrontacji z ZSRR wezmą na siebie Stany Zjednoczone, a więc włączenie PSZ w wojskowe struktury amerykańskie, z zachowaniem ich polskiego charakteru, zapewnić może odpowiednią rangę uczestnictwu Polaków w zmaganiach na frontach III wojny światowej i przełożyć się na adekwatne korzyści dla Polski po jej zakończeniu15. Krokiem dla zjednania USA dla polskich planów była wizyta ostatniego Naczelnego Wodza PSZ gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego w USA na przełomie maja-czerwca 1946 r.16 W Londynie, gdzie czyniono przygotowania, wizycie nadano rangę oficjalną