Die Geskiedenis van Despatch, 1945 – 1995: „n Verkennende Studie deur Jacobus Pieter Steyn Voorgelê ter vervulling van die graad Magister Artium in die Fakulteit van Lettere en Wysbegeerte aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Studieleier: Prof. H. O. Terblanche Januarie 2010 1 Voorwoord Graag wil ek die volgende bedank sonder wie se hulp hierdie studie nie moontlik sou gewees het nie: Lof en eer word aan die Hemelse Vader gegee sonder wie se krag hierdie studie beslis nie moontlik sou gewees het nie. Solo Deo Gloria! Professor Otto Terblanche, u leiding en advies is van onskatbare waarde. My innige dank aan u. Aan my ouers, Pieter en Isabel Steyn, baie dankie vir die bystand en woorde van motivering. Sonder julle bystand, liefde en raad sou ek hierdie studie nooit kon aanpak nie. Dankie dat julle altyd verstaan. Julle liefde vir julle kinders is iets merkwaardig. Ao meu avõ, Jorge da Conceiçăo de Oliveira Nunes, obrigado pela ajuda durante os anos. À minha avó, Maria Helena Nunes Abrantes de Oliveira Nunes, obrigado pela inspiraçăo. Sempre no nosso coração Aan my suster, Joleen Steyn-Kotze, dankie vir raad en dat jy altyd slegs binne die bereik van ʼn telefoonoproep was wanneer dit nodig was. Karien van Schalkwyk, dankie vir die kameraderie, motivering, liefde en bystand. Die Van Schalkwyk-gesin, dankie vir die belangstelling en die volgehoue liefde en ondersteuning. Mnr. Attie Pretorius van die Despatch museum, dankie vir die hulp en dat ek u altyd kon nader indien daar ʼn onduidelikheid tydens die studie was. U is een van die “groot geeste” van Despatch. 2 Inhoudsopgawe: Bladsy Inleiding vii I. Agtergrond viii I.I Die navorsingsprobleem xi II. Literatuur Oorsig xiii II.I Teoretiese aspekte rakende die studie van ʼn stedelike gebied xiii II.II Wêreldwye navorsing oor stedelike gebiede xv II.III Die Geskiedenis van stedelike gebiede in Suid-Afrika xvi III. Navorsingsdoelwitte xviii III.I Primêre Doelwitte xviii III.II Sekondêre Doelwitte xix IV. Navorsingsmetodiek xx IV.I Teorie en Metodiek xx IVII Metodes en Tegnieke xxi IV.II.I. Dokumentêre bewyse en dataversameling xxi IV.II.II. Mondelinge Oorlewering xxiii IV.III Data Analises xxv V. Tekortkominge in die studie xxvi 3 VI. Voorgestelde Temas xxvi Opsomming/Abstract xxix Hoofstuk 1 – Despatch voor sy stigting 1 1.1 Ooswaartse Migrasie van die Kaapse Trekboere 1 1.2 Onrus op die Oosgrens verhoed permanente Nedersettings 3 1.3 Wagendrift 8 1.4 Die Plase Midvale en Manor Heights 10 1.5 Die Steenmakery en die invloed daarvan op Despatch 12 Hoofstuk 2 – Die Stigting van Despatch, 1 Julie 1945. 16 2.1 Despatch vanaf nedersetting tot Dorpsraad 17 2.2 Vanaf Dorpsbestuur tot Munisipaliteit 20 2.3 Eerste Bestuursraad 25 2.3.1 Verordeninge en Regulasies 27 2.3.1.1 Gesondheid 28 2.3.1.2 Epidemies 28 2.3.1.3 Vullisverwydering en Sanitasie 28 2.3.1.4 Melkerye en Slagpale 29 2.3.2 Veiligheid 29 2.3.2.1 Lisensies 29 2.3.2.2 Verkeer 30 2.3.2.3 Brande 30 2.3.3 Watervoorsiening 31 4 2.3.4 Inkomste 31 Hoofstuk 3 – Dorpsontwikkeling 33 3.1 Burgemeesters 33 3.2 Dorpsbestuur 40 3.3 Munisipale Ontwikkeling 41 3.3.1 Behuising 42 3.3.2 Watervoorsiening en Elektrisiteit 45 3.3.3 Gesondheidsdienste en Veiligheidsdienste 47 3.3.4 Sport Kompleks, Biblioteek en ander gerieflikhede 48 3.4 Naamsverandering 50 3.5 Dorpswapen 56 3.6 Ereburgerskap 57 3.7 Sensusse 58 Hoofstuk 4 – Godsdiens 62 4.1 Ontstaan van die Nederduitse Gereformeerde Kerk In Despatch 62 4.2 Bothasrus-Gemeente 64 4.2.1 Die bou van die Kerkgebou 68 4.2.2 Sondagskool 70 4.2.3 VSB 71 4.2.4 Die ACVV 71 4.3 Retief-gemeente 72 5 4.4 Despatch-Eendrag-gemeente 75 4.5 Despatch-Suid-gemeente 80 4.6 Despatch-Noord-gemeente 83 4.7 Dagbreek-gemeente 85 4.8 Die rol van die NG Kerk in Despatch 85 4.8.1 Die NG Kerk en die Jeug 86 4.8.2 Vroueaksie 87 4.8.3 Die Oosterland Jeugsentrum 88 4.8.4 Christelike Maatskaplike Raad 89 4.8.5 Die NG Kerk se Sosiale Rol 90 Hoofstuk 5 – Onderwys 91 5.1 Die Laerskool Susannah Fourie 91 5.2 Die Laerskool Sonop (Midvale) 99 5.3 Laerskool Frans Conradie (Manor Heights) 102 5.4 Voorbereidingskool 106 5.5 Hoërskool Despatch 107 Hoofstuk 6 – Rugby en Sportpersoonlikhede 114 6.1 Despatch Rugbyklub 115 6.2 Sportpersoonlikhede 117 6.2.1 Danie Gerber 117 6.2.2 Rudi Koertzen 120 6.2.3 Johan “Rassie” Erasmus 121 6 6.2.4 Ander Bekendes 122 Hoofstuk 7 Kultuur en Politiek 123 7.1 Die Skakelkomitee 124 7.2 Politiek 131 Hoofstuk 8 – Informele Nedersettings 141 8.1 Kleurling Gebiede 141 8.2 Swart Buurte 145 8.3 Die Stryd teen Apartheid 147 Slot 151 Bronnelys 159 Lys van Tabelle: Tabel 1 Ouderdomsgroepe van die inwoners van Despatch, 1949 16 Tabel 2 Bevolking van Despatch, 1949 21 Tabel 3 Kandidate en Beroepe van die Verkiesing, 31 Augustus 1945 26 Tabel 4 Inkomste van die munisipaliteit van Despatch, 1945 – 1949 32 Tabel 5 Burgemeesters van Despatch, 1945 – 2000 35 Tabel 6 Stadsklerke van Despatch, 1945 – 2000 36 Tabel 7 Bevolking van Despatch, 1928 – 1995 152 Tabel 8 Persentasie verspreiding van vloeroppervlakte van verbruikersdienste in Port Elizabeth, Uitenhage en 7 Despatch, 1978 156 Lys van Kaarte: (Kaarte is aan die teenkant van die bladsye aangedui.) Kaart 1 Die Posisie van Doornkraal, Wagendrift en Rietvallei 4 Kaart 2 Despatch, 1949 32 Kaart 3 Woonbuurtes van Despatch 45 Kaart 4 Ligging van die Laerskool Sonop 99 Kaart 5 Ligging van Frans Conradie Laerskool 102 Kaart 6 Ligging van die Laerskool Susannah Fourie, Hoërskool Despatch en Voorbereidingskool 106 Lys van Figure: ( Figure is aan die teenkant van die bladsye aangedui.) Figuur 1 Die plaashuis van Manor Heights 10 Figuur 2 Despatch Skoorsteen 15 Figuur 3 Algoasaurus 15 Figuur 4 Slaghuis, 1949 29 Figuur 5 Poskantoor, 1949 29 Figuur 6 Despatch Stasie, 1949 30 Figuur 7 Despatch Dorpswapen 56 Figuur 8 Bothasrus Kerkgebou, 1949 68 Figuur 9 Laerskool Susannah Fourie, 1949 91 8 Figuur 10 Hoërskool Despatch, 1949 107 Inleiding Hierdie studie se fokus is op die wit Afrikaanssprekende-gemeenskap van Despatch. Daar word op die sosiale, politieke en godsdienstige geskiedenis van die wit Afrikaanssprekende-gemeenskap op Despatch gekonsentreer. Die studie ondersoek slegs die geskiedenis van die wit Afrikaanssprekende-gemeenskap van Despatch aangesien die dorp bekend daarvoor is dat dit oorwegend ʼn wit Afrikaanssprekende-gemeenskap is. Die ekonomie van Despatch en die bruin en swart inwoners word egter kortliks bespreek. Die tydperk van hierdie studie handel van 1945 – 1995. Dit was tydens hierdie jare wat Despatch amptelik as ʼn munisipaliteit gefunksioneer het. Uit die aard van die saak moet die studie gebeure wat aanleiding tot die nedersetting van wit mense langs die oewer van die Swartkopsrivier bespreek. Daar word ʼn kort studie gemaak van die periode 1700 (toe die eerste wit mense hulle langs die oewers van die Swartkopsrivier gevestig het) tot 1939 (wat die begin was van permanente nedersettings langs die syspoor op Despatch). Sekere gebeure word verder as 1995 bespreek. Dit word gedoen om kontinuiteit te behou wanneer belangrike gebeurtenisse, soos die oorskakeling na demokratiese regering in 1994, ondersoek word. Die doel van die studie is om ʼn verkennende ondersoek rakende die geskiedenis van die wit Afrikaanssprekende-gemeenskap van Despatch te doen. Die studie is ʼn verkennende ondersoek omrede nie al die aspekte van die geskiedenis van Despatch ondersoek sal word nie. Slegs die wit Afrikaanssprekende- gemeenskap se sosiale strukture (onderwys, godsdiens en kultuur), munisipale bestuur en politiek sal ondersoek word. 9 I. Agtergrond “[…] whatever its importance and size no town is an isolated island.”1 Die Nelson Mandela Metropolitaanse Munisipaliteit (NMMM) is in 2000 gestig. Die NMMM is ʼn metropool wat uit drie stadsdele bestaan, naamlik Port Elizabeth, Uitenhage en Despatch. Despatch speel ʼn belangrike rol in die metropool. “Towns came into being to serve the communities and the surrounding countryside”.2 Despatch kan in ʼn sekere sin as die steen waarmee Port Elizabeth en Uitenhage gebou is geag word, aangesien daar ʼn steengroef geleë was op die gebied wat later ontwikkel het in die dorp van Despatch. Omdat die gebied baie kleigrond het en langs ʼn rivier geleë is, is die kwaliteit stene wat vervaardig is van ʼn besondere hoë gehalte. Soos wat die steengroef meer winsgewend geraak het, is masjinerie vanaf Groot-Brittanje ingevoer. Die Despatch steengroef was destyds een van die mees moderne steengroewe in Suid-Afrika.3 Vroeg in die twintigste eeu het die steengroef tot een van die belangrikste kommersiële industrieë in die Port Elizabeth/Uitenhage/Despatch gebied ontwikkel. Dit was te danke aan die verdere ontwikkelings in die Missionvale gebied, die soutwerke en die spoorweë se uitbreidings op Uitenhage.4 Die Despatch steengroef het die stene vervaardig en verskeie geboue in Port Elizabeth en Uitenhage is daarmee gebou.5 1 W. T. R. Pryce, 1994. From family history to community history, p. 123. 2 W. T. R. Pryce, 1994. From family history to community history, p. 123. 3 A. Strydom, 1990. “Die Despatch Skoorsteen”, Looking Back, p. 77. 4 Motivational letter of Mr. Attie Pretorius of the Despatch Museum to the mayor of the Nelson Mandela Metro regarding the restoration of the Despatch Chimney, 17 June 2005. 5 R. Hift and A. Hift, 2001. Port Elizabeth and the Nelson Mandela Metropole. Hift, Jeffrey‟s Bay, Pp. 10 – 11. 10 Gedurende die 1930‟s was die Despatch-steengroef die enigste steengroef in die gebied.