Slavonski Brod u Drugom svjetskom ratu Sivrić, Andrija Master's thesis / Diplomski rad 2020 Degree Grantor / Ustanova koja je dodijelila akademski / stručni stupanj: University of Zagreb, University of Zagreb, Faculty of Humanities and Social Sciences / Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet Permanent link / Trajna poveznica: https://urn.nsk.hr/urn:nbn:hr:131:261417 Rights / Prava: In copyright Download date / Datum preuzimanja: 2021-09-29 Repository / Repozitorij: ODRAZ - open repository of the University of Zagreb Faculty of Humanities and Social Sciences SVEUČILIŠTE U ZAGREBU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA POVIJEST SLAVONSKI BROD U DRUGOM SVJETSKOM RATU DIPLOMSKI RAD Mentor: prof. dr. sc. Ivo Goldstein Student: Andrija Sivrić Zagreb, travanj 2020. Sadržaj Uvod ............................................................................................................................. 1 1. POLITIČKE PRILIKE U GRADU UOČI RATA ................................................ 3 1.1. Izbori 1938. ....................................................................................................... 3 1.2. Politička previranja u novoj vlasti .................................................................... 4 1.2.1. Raspuštanje mjesne i kotarske organizacije HSS ................................... 5 2. NOVA VLAST ...................................................................................................... 11 2.1. Travanj 1941.g. .............................................................................................. 11 2.2. Uspostava redarstvenog aparata ...................................................................... 13 2.3. Rasni zakoni i politički progon Srba, Židova, Roma i komunista .................... 17 2.3.1. Srbi ................................................................................................... 17 2.3.2. Židovi ................................................................................................ 21 2.3.3. Romi i komunisti ................................................................................ 27 2.4. Oružane snage.................................................................................................. 31 2.5. Ustaški pokret .................................................................................................. 34 2.5.1. Ustaška nadzorna služba (UNS) u Brodu na Savi ................................ 38 2.6. Njemačka narodna skupina u gradu i okolici .................................................... 41 2.7. Njemačka vojska u gradu i okolici ................................................................... 46 2.8. Nestašica hrane ................................................................................................ 49 2.9. Kulturno-društveni život .................................................................................. 55 3. NARODNOOSLOBODILAČKI POKRET I BORBA......................................... 59 4. BOMBARDIRANJE ............................................................................................. 66 5. KRAJ RATA.......................................................................................................... 73 5.1. Završne borbe za grad ....................................................................................... 73 5.2. Poraće ............................................................................................................... 75 5.3. Presude.............................................................................................................. 77 Zaključak ................................................................................................................... 81 Summary ................................................................................................................... 83 Izvori i literatura ....................................................................................................... 84 Uvod Slavonski Brod u vrijeme Drugog svjetskog rata istraživalo je nekoliko povjesničara. Svi istraživači koji su se bavili ovom problematikom citirani su u ovom diplomskom radu. Međutim, zbog kompleksnosti teme koja je vrlo nezahvalna za obraditi, budući da su u povlačenju iz grada Nijemci, odnosno Ustaška nadzorna služba, spalili gotovo svo arhivsko gradivo, teško je od svega složiti i na pravi način prikazati pravu priču. Neposredno prije rata izlazile su dvije lokalne tiskovine Brodska riječ i Posavska Hrvatska, u njima postoje podaci vezani za razdoblje političkih previranja unutar gradskog HSS-a. Posavska Hrvatska izlazila je i nakon uspostave NDH kada je promijenila i svoj podnaslov u „hrvatsko ustaško glasilo“. Posljednji broj tiskan je 13. 12. 1941. godine, razlog prestanka tiskanja bio je zbog nestašice papira. Tako se iz Posavske Hrvatske mogu saznati podaci o prvim danima, mjesecima, ustaške vlasti u gradu. Od arhivskog gradiva postoji 15 kutija u Hrvatskom državnom arhivu u fondu „Velika župa Posavje“. U Državnom arhivu u Slavonskom Brodu nalazi se fond „Gradsko poglavarstvo“ u kojem se nalazi svega pet kutija dokumenata gdje se može pronaći vrlo malo korisnog materijala za ovu temu. U arhivi „Muzeja Brodskog Posavlja“ nalazi se mnoštvo materijala većinom fotografija bombardiranog grada te nekoliko korisnih dokumenata iz Zbirke plakata, kalendara i sitnog tiska koji su iskorišteni u ovom diplomskom radu. Prilikom prikupljanja svih materijala koji su se mogli iskoristiti za ovu temu korištena je građa Gradske knjižnice u Slavonskom Brodu, te knjižnice Hrvatskog instituta za povijest u Slavonskom Brodu. Citirani autori u ovom diplomskom radu bavili su se samo pojedinim segmentima, periodima ili događanjima koja su bila vezana za ovo razdoblje osim Slavice Hrečkovski koja je u svojoj knjizi, Slavonski Brod u NOB i socijalističkoj revoluciji 1941.-1945., posvetila osim komunistima, što je bila osnovna nit njezinog istraživanja, i dijelove koji nisu samo vezani za komunistički pokret. Gotovo svi citirani autori su se barem u jednom dijelu svojih istraživanja referirali na knjigu Slavice Hrečkovski. Suzana Leček detaljno je obradila djelovanje stranke HSS na brodskom području. O problemima unutar same stranke uoči rata istraživao je Mile Konjević. Uspostava nove vlasti Nezavisne Države Hrvatske na brodskom području obrađena je u više znanstvenih članaka. U Zborniku radova sa znanstvenog skupa u Slavonskom Brodu Ivan Jelić napisao je znanstveni članak o „Prilikama u Brodu 1941.-1945.“, a Davor Kovačić bavio se uspostavom redarstvenog aparata u Brodu. O „Folksdojčerima“ u 1 Slavonskom Brodu i okolici istraživao je Vladimir Geiger. Stribor Uzelac Schwendemann obradio je Židove u ovom periodu, a Marica Karakaš Obradov bavila se bombardiranjima grada itd. Do sada nitko nije sve te stavke objedinio i složio u jednu cjelovitu priču. Cilj ovog diplomskog rada je prikazati događanja i političke prilike u gradu i okolici u razdoblju neposredno prije rata pa sve do 1945. godine. Odnosno objediniti sva dosadašnja istraživanja u jednu cjelinu na jednom mjestu. U ovom diplomskom radu bit će govora u uvodnom dijelu o političkim prilikama uoči rata, svim problemima s kojima se suočavala tada vladajuća stranka HSS te o njihovom konačnom raspadu i dolasku nove vlasti. U glavnom dijelu rada bit će prikazani događaji koji su se odvijali u travnju 1941. godine, uspostava nove vlasti, redarstvenog aparata, način na koji su sprovođeni politički i rasni progoni. Također bit će govora o ustaškom pokretu u gradu koji je bio podržavan od strane domaće tiskovine u svojim početcima, oružanim snagama NDH, djelovanju Ustaške nadzorne službe u gradu i okolici. Nadalje, bit će govora o odnosu njemačke vojske spram domaćeg stanovništva, o Njemačkoj narodnoj skupini u gradu i okolici. Dio glavnog rada posvećen je i gospodarskoj situaciji, odnosno gladi, nestašici hrane u gradu, te o krijumčarenju iste, kao i kratak pregled kulturno-društvenog života koji se zbog ratnih okolnosti nije mogao razvijati na željeni način. Posebno poglavlje posvećeno je Narodnooslobodilačkom pokretu i borbi u gradu i okolici, o ljudima koji su se suprotstavili vlasti NDH. Pred kraj rata Brod je bio jedan od najbombardiranijih gradova na ovim prostorima, o čemu je posvećeno cijelo jedno poglavlje. Na kraju rada prikazat će se završne operacije koje je vodila Jugoslavenska armija protiv njemačko-ustaške vojske koja se povlačila prema zapadu preko Slavonskog Broda. Samom kraju rada posvećena su dva potpoglavlja o stanju u gradu koje je zatečeno neposredno nakon završetka rata, te o konačnim presudama, odnosno sudbinama nekoliko najistaknutijih ličnosti u ovome razdoblju. 2 1. POLITIČKE PRILIKE U GRADU UOČI RATA 1.1. Izbori 1938. Pred Drugi svjetski rat Slavonski Brod bio je s oko 15.000 stanovnika iza Osijeka najveći grad u Slavoniji i po veličini 10. od 25. gradova u tadašnjoj Banovini Hrvatskoj. Iako se u popisima stanovništva Kraljevine Jugoslavije 1921.g. i 1931.g. nije iskazivala nacionalnost, posrednim podacima o materinskom jeziku i vjerskoj pripadnosti može se utvrditi i nacionalna struktura Broda uoči rata: većinsko stanovništvo s oko 70% činili su Hrvati, oko 15% Srbi, a ostalo Nijemci, Mađari i Židovi. Uoči rata Brod je bio jedno od razvijenijih industrijskih središta u Banovini i uopće u Jugoslaviji. Samo u Tvornici vagona i mostova (današnji Đuro Đaković) bilo je zaposleno oko 1.200 radnika, a oko 500 u drvnoj industriji, u poduzećima „Slaveks“ i „Slavonija“. Još je oko 2.300 radnika i službenika bilo zaposleno na željeznici i u prometu. Ukupno je uoči rata od industrije, obrta,