Gmina Rutka-Tartak przechodziła różne koleje historycznych i administracyjnych losów. Przetrwała pod własną nazwą i dziś może być porównywana z najlepiej rozwijającymi się gminami w województwie. Jest naszą „małą ojczyzną”, z której jesteśmy dumni – z jej dorobku kulturowego i przywiązania do tradycji, z walorów przyrodniczo-krajobrazowych, z coraz bogatszej infrastruktury ułatwiającej codziennie życie. Niech ta książka pozwoli Naruszewicz Tomasz • Bacewicz Jan naszym Mieszkańcom bliżej poznać historię własnych terenów, ale także docenić teraźniejszość. ISBN 978-83-937279-9-5 Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich na operację pt: „Gmina Rutka-Tartak-historia i współczesność” w ramach programu osi 4 „LIDER” działanie 413 GMINA RUTKA-TARTAK GMINA „Wdrażanie lokalnych Strategii Rozwoju z zakresu małych projektów objętego na lata 2007-2013”. historia i współczesność Wydawca FOTON Agnieszka Morysewicz © Copyright by Gmina Rutka-Tartak Prawa autorskie zastrzeżone ISBN 978-83-937279-9-5 Tekst Jan Bacewicz „Gmina Rutka-Tartak – historia i współczesność” Tomasz Naruszewicz „Obszar współczesnej gminy Rutka-Tartak do I wojny światowej” Fotografie Agnieszka Morysewicz, Daniel Naruszewicz, Tomasz Naruszewicz, Przemysław Szargiej oraz ze zbiorów gminy Rutka-Tartak Opracowanie graficzne i skład komputerowy FOTON Agnieszka Morysewicz 16-400 Suwałki, ul. Lipowa 41A, tel. 87 566 25 72 www.fotonsuwalki.pl Druk Drukarnia Helios 16-400 Suwałki, ul. Lipowa 41A, tel. 87 566 78 02 www.DrukarniaHelios.pl Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich na operację pt: „Gmina Rutka-Tartak-historia i współczesność” w ramach programu osi 4 „LIDER” działanie 413 „Wdrażanie lokalnych Strategii Rozwoju z zakresu małych projektów objętego na lata 2007-2013”. Spis treści Słowo wstępne ............................................................................................... 5 Dzieje administracyjne ................................................................................7 Uwagi ogólne .....................................................................................................7 W powiecie mereckim ...................................................................................10 W latach 1569–1795 ...........................................................................................11 Prusy .................................................................................................................. 13 Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie ................................................. 13 Ober-Ost i lata powojenne ..............................................................................15 Kreis Sudauen .................................................................................................. 18 Okres powojenny ............................................................................................. 18 Administracja kościelna ............................................................................ 23 Diecezja wileńska ...........................................................................................23 Diecezja wigierska ..........................................................................................24 Diecezja „augustowska czyli sejneńska” .....................................................24 Diecezja łomżyńska .......................................................................................25 Diecezja ełcka .................................................................................................26 Rutka-Tartak i Smolniki – kościoły i parafie .............................................26 Kartki z historii ........................................................................................... 35 Początki osadnictwa ....................................................................................... 35 Wiek XVII i XVIII ...........................................................................................36 Powstańcze epizody ........................................................................................38 Ober-Ost, czyli okupacja niemiecka .............................................................38 Walki polsko-litewskie .................................................................................. 44 Nareszcie Polska ............................................................................................ 44 Wrogie pogranicze ........................................................................................ 46 Po 1 września 1939 .......................................................................................... 49 Okupacja ..........................................................................................................50 Ruch oporu ....................................................................................................... 51 Wojenne ślady ..................................................................................................52 Powojenne zbrojne podziemie .....................................................................54 Powojenna codzienność .............................................................................. 57 3 Powrót do tradycji ....................................................................................... 61 Wędliny musiały być… ....................................................................................61 Sery – zdrowie i smak ....................................................................................62 Trocha i po nasemu ........................................................................................ 64 Słowniczek .......................................................................................................65 Gdzie melodia zapłakała... ...........................................................................67 Walory przyrodniczo-krajobrazowe i turystyczne ................................... 71 Okolice Smolnik i Kleszczówka ................................................................... 71 Szósta rzeka? ..................................................................................................72 Potopy i Potopka .............................................................................................74 Malownicze obrzeża .......................................................................................76 Pomniki przyrody ............................................................................................78 Zabytki ..............................................................................................................78 Działalność inwestycyjna w latach 1990–2014 ...........................................79 Drogi, wodociągi, kanalizacja ........................................................................79 Budynki ............................................................................................................79 Pozostałe inwestycje ...................................................................................... 80 Suwalszczyzna w legendzie ........................................................................ 81 Jasztowt i Vaiva ................................................................................................ 81 Bibliografia ..............................................................................................................87 4 Słowo wstępne Oddajemy do rąk Czytelników publikację na temat gminy Rutka-Tartak. Stosu- jemy rzadko pojawiający się układ: w jednej książce znajdują się niejako dwie książki. Część pierwsza ma charakter popularnonaukowy z wykorzystaniem także form dziennikarskich czy też literackich. Omówiono w niej: zagadnienia historyczne, podziały administracyjne, regionalną kulturę (z uwzględnieniem lokalnego folkloru), walory krajoznawcze, przyrodnicze, dzień dzisiejszy gminy. Są ciekawostki, jest legenda ukazująca jaćwiesko-litewskie początki tych ziem. Celem tak ujętej problematyki gminnej jest dotarcie do jak najliczniejszego grona Czytelników – w różnym wieku, o różnych zainteresowaniach. Druga część książki kierowana jest do innego odbiorcy. Wśród turystów, a i w środowisku lokalnym, są „szperacze” historii – lubiący wiedzieć, jak to było w „zamierzchłych” czasach. W przypadku naszych terenów nie są to czasy na- zbyt odległe, lecz pokazanie ich przez naukowe „szkiełko”, dokładnie i szczegó- łowo, może stać się lekturą bardzo atrakcyjną – szczególnie wśród Czytelników z historycznym (naukowym) zacięciem. ܀ Aby nie było niejasności, a nawet podejrzeń o błędy, wyjaśniamy, iż z rozmysłem stosujemy zapis „w Rutce-Tartak, do Rutki-Tartak” itd., nie zaś „w Rutce-Tartaku, do Rutki-Tartaku”. Podobnie – „w Olszance-Kułak”, a nie „w Olszance-Kułaku”. 5 Czynimy tak dlatego, że jest to zgodne z tradycyjną lokalną wymową. Prof. Witold Doroszewski wyjaśnił przed laty problem nazewnictwa: należy mówić i pisać tak, jak się mówi w danym regionie. A chyba nikt nigdy nie powiedział u nas: „Byłem w Rutce-Tartaku”. Piszemy więc także – „do Gulbieniszk, do Szypliszk”, ale „do Kadaryszek czy Ejszeryszek”. Zapewne podobnych przykła- dów znalazłoby się więcej. Stosujemy też nazwę „Stołupianki” a nie „Stołupianka”. Po pierwsze – mieszkańcy tej wsi od zawsze posługiwali się liczbą mnogą, a po drugie w mate- riałach naukowych najwcześniejsze brzmienie tej nazwy to „Stołupianki” (zob. np. „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”, t. III str. 25 lub t. XI str. 368). Prostujemy też dość powszechne (także na mapach) pisanie nazwy wsi (lub jeziora) „Pogorzełek”