Plean Teanga LPT Chiarraí Thiar 2018-2025 AIBREÁN 2018 1 Clár Focal ó Chathaoirleach Chomharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne 3 Focal ó Chathaoirleach Meitheal Pleanála Teanga Chiarraí Thiar 4 Réamhrá – Achoimre Fheidhmeach 5 Liosta na n-acrainmneacha 7 Mír a haon: Cúlra an Phróisis Pleanála Teanga 8 Mír a dó: An Cheanneagraíocht 10 Mír a trí: Léargas ar an Limistéar Pleanála Teanga 14 Mír a ceathair: Léargas ar Ullmhú an Phlean 32 Mír a cúig: Torthaí an Taighde 40 Mír a sé: Bearta an Phlean Teanga 55 Mír a seacht: Costais agus Maoiniú 130 Mír a hocht: Forbairt Feasachta agus Poiblíocht 136 Mír a naoi: Feidhmiú agus Monatóireacht 139 Foinsí Tánaisteacha 142 Gearrachoimre as Béarla 143 Aguisíní 149 2 Focal ó Chathaoirleach Chomharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne Is cúis áthais dom mar Chathaoirleach ar Chomharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne Plean Teanga LPT Chiarraí thiar a chur fé bhur mbráid. Is le pobal LPT Chiarraí Thiar an plean agus a bhfuil ann. Dar liom féin go bhfuil Mír 6 ar an Mír is tábhachtaí ar fad. Is anso atá bearta an phlean, bearta an phobail, a mianta agus a smaointe maidir le cén céim nach mór dúinn a thógaint lenár bhfís a bhaint amach, le forbairt pobail a chur chun cinn, lena chinntiú go mbeidh pobal beo teanga anseo againn do na glúnta atá le teacht. Tá am na cinniúna buailte le pobal teanga Chorca Dhuibhne. Nuair a chuirtear Daonáireamh 2016 i gcomparáid le figiúirí 2011 tá titim 6.7% i líon na gcainteoirí Gaeilge go laethúil (taobh amuigh den gcóras oideachais). I gcaitheamh na mblianta tá móran infheistíochta déanta ag an Stát trí Roinn na Gaeltachta anseo i gCiarraí Thiar. Tá lárionad iontach – Áras Bhréanainn Chorca Dhuibhne – ar an bhfód anois ó 2014 agus mórán oibre ar bun ann ag Coláistí Chorca Dhuibhne, Oidhreacht Chorca Dhuibhne agus ag Ionad Tacaíochta Teaghlaigh. Is le maoiniú ó Roinn na Gaeltachta agus Údarás na Gaeltachta agus le hinfheistíocht ón gComharchumann a forbraíodh an tÁras agus mórán forbairtí eile ar fud an limistéir agus tá pobal Chorca Dhuibhne fíorbhuíoch as an tacaíocht leanúnach seo. Is gá leanúint ar aghaidh ag infheistiú ar bhonn níos cuimsithí ná riamh anois agus léiríonn an plean seo na réimsí oibre ar fad go bhféadfaí tógaint orthu sa phobal chun obair chomhtháite teanga a dhéanamh sna réimsí pleanála teanga ar fad sa limistéir seo. Ar nós aon phlean, beidh gá le maoiniú chun bearta an Phlean seo a thabhairt chun críche agus tá sé sin soiléir sa cháipéis seo a leanas. Beidh mé agus foireann an Chomharchumainn/ Oidhreacht Chorca Dhuibhne ag súil le comhoibriú le foireann na Roinne Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta agus le foireann an Údaráis le caomhnú agus cur chun cinn na teanga a bhaint amach. I measc na mbeart tá sé molta go bhfostófaí Feidhmeannach Tacaíochta Teaghlaigh agus Feidhmeannach Óige. Is iad réimse an teaghlaigh agus réimse na hóige bunchlocha an phobail teanga. Tá súil agam go gcuirfear tús láidir le cur i bhfeidhm Phlean Teanga Chiarraí Thiar leis na ceapacháin seo sa bhliain atá amach romhainn. Ba mhaith liom leis buíochas a ghabháil leis an Dr Muiris Ó Laoire agus le hAoife Ní Shéaghdha, saineolaithe sa Phleanáil Teanga a d’oibrigh go dlúth leis an bpobal, leis an Meitheal agus le foireann an Chomharchumainn agus Oidhreacht Chorca Dhuibhne i dtabhairt chun críche an phlean seo. Ba mhaith liom buíochas a ghabháil le baill Mheitheal Pleanála Teanga Chiarraí Thiar fé Chathaoirleacht Bhreandáin Mhic Gearailt. Ba mhaith liom leis buíochas a ghabháil le pobal Chorca Dhuibhne as a gcomhoibriú leanúnach agus as a suim san obair seo ón gcéad lá. Tá Plean Teanga á ullmhú fé láthair ag An Lab do Dhaingean Uí Chúis – Baile Seirbhís Gaeltachta. Tá Daingean Uí Chúis ar an mbaile is mó anseo i gceantar Gaeltachta Chorca Dhuibhne agus dar liom go mbeidh gá le dlúthchomhoibriú eadrainn i gCiarraí Thiar agus pobal bhaile Sheirbhís Gaeltachta Dhaingean Uí Chúis, chun a chinntiú go mbainfimid amach ár spriocanna agus go gcuirfimid bearta phobal LPT Chiarraí Thiar agus Daingean Uí Chúis, Baile Seirbhís Gaeltachta, i bhfeidhm. Micheál Ó Cinnéide Cathaoirleach Comharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne 3 Focal ó Chathaoirleach Mheitheal Pleanála Teanga LPT Chiarraí Thiar Is cúis áthais dom mar Chathaoirleach ar Mheitheal Pleanála Teanga LPT Chiarraí thiar Plean Teanga agus Forbartha pobail LPT Chiarraí thiar a chur fé bhur mbráid. Tá an Plean bunaithe ar chur chuige comhtháite, ag tógaint ar obair gach eagraíochta, coiste, institiúide stáit agus pobail atá ag obair sna réimsí difriúla forbartha pobail (m.sh. fostaíocht; tithíocht) agus pleanála teanga (m.sh.an teaghlach; an óige; an t-oideachas) anseo i gCiarraí Thiar. Is Plean Teanga agus Forbartha Pobail atá i gceist i ndáiríre – tá gá le fostaíocht a chruthú, tá gá le tithíocht agus infreastruchtúr a sholáthar. Ní bheidh pobal teanga againn gan forbairt pobail . Is í móraidhm an phlean teanga seo ná cur le dlús an phobail i gCiarraí Thiar agus tríd an aidhm seo ceatadán na gcainteoirí laethúla a árdú sa LPT ar fad trí chéile. Is trí aitheantas a thabhairt do labhairt nádúrtha na teanga sa phobal agus gá a chruthú don teanga sa phobal atáimidne Meitheal Pleanála Teanga Chiarraí Thiar i gcomhar leis an bpobal, ag súil le cur le líon na gcainteoirí dúchais baile agus líon na gcainteoirí laethúla i gCiarraí Thiar. Ba mhaith liom buíochas a ghabháil le baill na Meithile agus leis na hionadaithe pobail a thug a gcuid ama go fial ar son an phobail le blianta anuas ag freastal ar chruinnithe agus ag soláthar tacaíochta don bhfoireann a bhí ag obair ar an bPlean Teanga. Go deimhin,níor chás a lua go raibh an obair ar Phlean Teanga tosnaithe ag pobal Chiarraí Thiar i bhfad sular fógraíodh Ciarraí Thiar mar Limistéar Pleanála Teanga in aon chor. Beimid ag súil go mbeidh ardú ar líon na gcaintoeirí Gaeilge go laethúil anseo i gCiarraí Thiar, lasmuigh den gcóras oideachais, sa chéad daonáireamh eile seachas an titim a bhí sa daonáireamh is déanaí in 2016. Tá ár bhfís dár bpobal leagtha amach i Mír 2.4. Níl le déanamh anois ach tacaíocht an Stáit a fháil agus a chinntiú go mbeimid ábalta bearta an phlean a chur i bhfeidhm céim ar chéim lenár sprioc a bhaint amach - cur le dlús na gcainteoirí Gaeilge nó le pobal labhartha na Gaeilge anseo i gCiarraí Thiar. Breandán Mac Gearailt Cathaoirleach 4 Plean Teanga do Ghaeltacht Chiarraí Thiar: Achoimre Fheidhmeach Tá an Plean Teanga do Ghaeltacht Chiarraí Thiar ullamh anois le haghaidh a fhaofa ag Údarás na Gaeltachta 1 agus ag An Roinn Cultúír, Oidhreachta agus Gaeltachta. Tá naoi mír sa phlean seo. Is i Mír a Sé atá na pleananna (na bearta) difriúla teanga leagtha amach. Tugtar míniú achomair anseo ar a bhfuil i ngach mír den phlean: Mír 1: Cúlra An Phróisis Phleanála Teanga Tugann an mhír seo léargas ar chúlra an phróisis agus an phlean, .i. Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010 agus Acht na Gaeltachta 2012, a chuir bonn reáchtúil faoi fhorfheidhmiú na Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030. Faoin Acht seo, cuireadh tús le próiseas pleanála teanga agus ullmhaíodh Plean Teanga ag leibhéal an phobail do gach ceantar Gaeltachta. Roghnaíodh Comharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne mar Cheanneagraíocht do Phlean Teanga Ghaeltacht Chiarraí Thiar. Tar éis phróiseas fada comhairliúcháin poiblí agus taighde, tá an plean ullmhaithe anois. Beidh seacht mbliana ag Comharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne chun an plean a chur i bhfeidhm. Tabharfaidh Roinn na Gaeltachta i gcomhar le hÚdarás na Gaeltachta faoi athbhreithniú rialta ar chur i bhfeidhm an phlean le linn na tréimhse seacht mbliana sin. Mír 2: An Cheanneagraíocht Tá eolas sa mhír seo faoin gCeanneagraíocht, Comharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne agus leagtar amach mór-fhís an phlean sa mhír seo. Mír 3: Léargas ar an Limistéar Pleanála Teanga Tugann an mhír seo léargas ginearálta ar staid reatha an limistéir, ag cuimsiú méid, dlús, próifíl aoise an daonra agus staid reatha na teanga. Cuimsítear an córas oideachais, seirbhísí luathoideachais, (seirbhísí cúraim leanaí, réamhscolaíochta agus tacaíochta teaghlaigh) seirbhísí don aos óg agus d’aoisghrúpaí eile, deiseanna foghlama lasmuigh den chóras oideachais, an earnáil ghnó 7rl. 6,948 daonra iomlán an LPT ach díríonn ceist teanga Daonáireamh 2016 ar an bpobal os cionn trí bliana (sé sin 6,708 duine). Tá cumas sa Ghaeilge ag 4,775 acusan (71%), ach 2,927 a labhrann an teanga go laethúil. Maidir leis na daoine a labhrann an teanga go laethúil, tá líon suntasach daoine (999 nó 14.8% acu) a úsáideann an teanga laistigh den chóras oideachais amháin. Tá titim shuntasach le brath ar na figiúirí seo nuair a chuirtear i gcomparáid iad leis an bhfaisnéis chéanna a bailíodh i nDaonáireamh 2011. Taispeánann Tábla 3.2 thíos gur titim 6.7% a bhí i gcéatadán na gcainteoirí laethúla nádúrtha (lasmuigh den chóras oideachais) i nGaeltacht Chorca Dhuibhne (Limistéar Pleanála Teanga Chiarraí Thiar agus Baile Seirbhíse Daingean Uí Chúis) sa tréimhse idir 2011 agus 2016 (35.4% go 28.7%), sin 451 duine níos lú ag labhairt Gaeilge go laethúil lamsuigh den chóras oideachais in 2016 ná mar a bhí in 2011. Mír 4: Léargas ar Ullmhú an Phlean Tugann an chuid seo cur síos gairid ar an tábhacht a bhain le rannpháirtíocht an phobail sa phróiseas pleanála agus taighde in ullmhú an phlean agus ar na modheolaíochtaí éagsúla a úsáideadh d’obair pháirce an phlean. Mír 5: Torthaí an Taighde Cuireann an mhír seo síos ar thaighde cainníochtúil agus cáilíochtúil a deineadh le linn ullmhú an phlean. Cuirtear síos ar úsáid na teanga agus ar dhearcadh an phobail ina leith. Ar aon dul le staidéir thaighde 1 Roinn na Gaeltachta feasta 5 Ghaeltachta a deineadh go dtí seo, léiríonn an taighde seo go bhfuil dearcadh an-dearfach ag daoine i leith na Gaeilge, ach mar sin féin, léiríonn sé go bhfuil pleanáil phráinneach ag teastáil chun cosc a chur le meath na teanga mar ghnáth-theanga teaghlaigh agus a húsáid laethúil a dheimhniú sa chéad ghlúin eile.