Źródła do dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Podlasia. Opisy parafii diecezji wileńskiej z 1784 roku. Pod redakcją Józefa Maroszka REPOZYTORIUM WIEDZY Opisy parafii diecezji wileńskiej z 1784 roku T. 3 Dekanat Olwita opracował Tomasz Naruszewicz Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2007-2009 jako projekt badawczy nr N N108 1536 33. „Opisy parafii diecezji wileńskiej z roku 1784 – edycja źródła” pod red. Józefa Maroszka. Bakałarzewo 2009 1 Opisy parafii diecezji wileńskiej z 1784 r. Redaktor serii prof. Józef Maroszek 2 Opisy dekanatu Olwita z 1784 r. opr. Tomasz Naruszewicz 3 Opracowanie zamieszczonych materiałów historycznych zostało sfinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na naukę w latach 2007-2009, w ramach projektu badawczego NN108153633 ,,Opisy parafii diecezji wileńskiej z roku 1784 – edycja źródła”, obejmującego opracowanie edytorskie dekanatów: brasławskiego, mińskiego i olwickiego. Opiekunem naukowym był dr hab. Józef Maroszek, prof. UwB. Spis treści 4 WSTĘP ................................................................................................... 6 [K. 50V] RAPORT DEKANATU OLWICKIEGO, PLEBANII ALFABET PORZĄDKIEM UŁOŻONYCH W ROKU 1784. ..................................... 52 1. BAKAŁARZEWO .............................................................................. 53 2. BARTNIKI ......................................................................................... 59 3. FILIPÓW ........................................................................................... 63 4. GIŻE ................................................................................................. 68 5. GRAŻYSZKI ..................................................................................... 72 6. JANÓWKA ....................................................................................... 76 7. JELENIEWO ..................................................................................... 84 8. KALWARIA ...................................................................................... 92 9. KIETURWŁÓKI ............................................................................... 103 10. LUBOWO ...................................................................................... 108 11. LUDWINÓW.................................................................................. 112 12. ŁANKIELISZKI ............................................................................. 118 13. OLWITA ........................................................................................ 125 14. PILWISZKI .................................................................................... 135 15. POJEWONIE ................................................................................ 140 16. PRZEROŚL .................................................................................. 144 17. RACZKI ........................................................................................ 149 18. SUWAŁKI ..................................................................................... 153 5 19. WIGRY .......................................................................................... 157 20. WIŁKOWYSZKI ............................................................................ 157 21. WISZTYNIEC ................................................................................ 162 22. WIŻAJNY ...................................................................................... 165 WYKAZ MIAR ..................................................................................... 179 WYKAZ KIERUNKÓW ....................................................................... 180 Słownik części litewskich nazw współczesnych....................................... Bibliografia........................................................................................................ Indeks geograficzny......................................................................................... Indeks osobowy.............................................................................................. Wstęp Dekanat Przerośl, następnie nazwany Olwita, od początku swego istnienia przynależał do diecezji wileńskiej. Usytuowany był w zachodnio-północnej jej części. Graniczył z 6 dekanatem augustowskim, znajdującym się już w Koronie; limes z Prusami; dekanatem simneńskim i dekanat kowieńskim. W 1784 r. w skład dekanatu olwickiego wchodziły 22 parafie: Bakałarzewo, Bartniki, Filipów, Giże, Grażyszki, Jeleniewo, Janówka, Kalwaria, Kieturwłóki, Lubów, Ludwinów, Łankieliszki, Olwita, Pilwiszki, Pojewonie, Przerośl, Raczki, Suwałki, Wigry, Wiłkowyszki, Wisztyniec i Wiżajny. Wigry podano w spisie, jednak nie umieszczono ich opisu. Również Raport dekanatu olwickiego z 1786 r. wymienia tylko 21 kościołów (Olwita, Wiłkowyszki, Pilwiszki, Giże, Kieturwłóki, Ludwinów, Kalwaria, Bartniki, Łankieliszki, Pojewonie, Grażyszki, Wisztyniec, Wiżajny, Przerośl, Filipów, Bakałarzewo, Raczki, Janówka, Suwałki, Jeleniewo, Lubowo) – znów brak Wigier1. Najpewniej kameduli nie podporządkowali się decyzji biskupa wileńskiego i uznali, że nie są zobowiązani do sporządzania opisu. Wynikać to mogło z faktu, że formalna parafia magdalenowska vel wigierska powstała dopiero w 1788 r. lub też z niejasnej kwestii jej przynależności administracyjnej. Informacje dotyczące tejże placówki z 1799 r. wskazują, że przynależała ona do dekanatu Simno2. Potwierdza to, powołując się na te źródła, także ks. Józef Majewski3. Do obsługi wiernych z parafii służyła mała świątynia znajdująca się w Magdalenowie. Obecnie teren dekanatu olwickiego znajduje się w dwóch państwach: Polsce i Litwie. Granica biegnie między Wiżajnami a Lubowem i Wisztyńcem. Opisy dekanatu olwickiego stanowiły część większej całości wykonanej w 2. poł. XVIII w. w poszczególnych diecezjach Rzeczypospolitej. Inicjatorem akcji był bp płocki Michał Poniatowski – brat króla Stanisława Poniatowskiego – od 1784 r. prymas Polski. Powodzenie przedsięwzięcia w diecezji płockiej zachęciło prymasa do rozszerzenia jej na całe państwo. W interesującym nas biskupstwie wileńskim akcję koordynował miejscowy hierarcha bp Ignacy Massalski. 7 VI 1784 r. rozesłał drukowany list pasterski do podległych dziekanów, których zobowiązał do przekazania w terminie do 15 sierpnia dokładnych opisów swych parafii. W załączeniu znajdowały się dziewięciopunktowe artykuły, przygotowane w celu pomocy duchownym. Pierwszy punkt nakazywał plebanom podanie informacji o położeniu kościoła parafialnego, z uwzględnieniem kościelnych i państwowych granic administracyjnych, w jakich się znajdował. Ów kościół stanowił punkt odniesienia do opisania wszystkich miejsc i miejscowości. Przy każdej wsi, folwarku czy mieście należało podać położenie geograficzne względem kościoła, odległość w milach oraz wymienić 1 Centralne Archiwum Historyczne w Wilnie [dalej: CAH Wilno], f. 694, op. 1, nr 59, k. 11-11v. 2 Archiwum Diecezjalne w Łomży [dalej: AD Łomża (ArŁm)], zesp. I, sygn. 583, k. 101. 3 AD Łomża (ArŁm), zesp. I, sygn. 583, k. 101; Ks. J. Majewski, Dzieje parafii Wigry w latach 1800-1946. Praca magisterska napisana pod kierunkiem ks. dra hab. Witolda Jemielitego, Łomża 1988, s. 39. 7 właściciela (lub dzierżawcę). Następnie trzeba było określić sąsiadujące parafie i większe miasta grodowe, powiatowe czy archidiakonalne. Kolejne punkty miały dać jak najbardziej dokładny obraz ukształtowania topograficznego całej parafii4. Należało wymienić wszystkie jeziora, rzeki, bagna i błota5 oraz uwzględnić miejscowości przez które rzeki przepływają, oraz miejsca, gdzie łączą się z innymi ciekami. Duchownych zobowiązano również do opisania wszystkich wzniesień terenu, przedstawienia stanu zalesienia obszaru, z wyszczególnieniem rodzaju drzew. Dokładnie należało omówić sieć dróg. Każdy z proboszczów musiał także na koniec określić położenie swojej parafii w stosunku do granic administracyjnych państwa6. Kartograf królewski ks. Franciszek Salezy Czajkowski na podstawie opisów sporządził mapy województw: krakowskiego, sandomierskiego oraz archidiakonatu warszawskiego i księstwa siewierskiego. Źródło to wykorzystał również Karol Perthees w czasie tworzenia dzieła pt. Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego. Obejmowało ono parafie diecezji krakowskiej, wrocławskiej, gnieźnieńskiej, poznańskiej i brzesko-kujawskiej, płockiej i brzesko-łuckiej7. Zachowanie opisów parafii z diecezji wileńskiej stanowi wyjątek w skali całej Rzeczypospolitej8, co tym bardziej zachęca do ich analizy. Oryginały z 1784 r. znajdują się obecnie w Centralnym Archiwum Historycznym w Wilnie9. Kopie przechowuje natomiast Akademia Nauk w Kijowie10. Przygotowaniem do druku sąsiedniego, podlaskiego dekanatu augustowskiego zajęła się na pocz. l. 90. XX w. Wiesława Wernerowa11. Przy opracowywaniu tychże źródeł posługiwano się zasadami zawartymi w obowiązującej instrukcji wydawniczej12. Tekst został ujednolicony. Przykładem jest odmiana nazwy Olwita – olwitskiego, olwitskiej, co zamieniano na olwickiego, olwickiej itd. Skrócenia 4 J. Maroszek, Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku, Białystok 2004, s. 44-48. 5 Pamiętać należy, iż poziom wody jest obecnie znacznie niższy aniżeli przed wiekami. Wpływa na to zmieniający się klimat, ale także działalność człowieka. Kilkaset lat temu rzeki i jeziora były znacznie większych rozmiarów. Często ówczesne jeziorka obecnie są bagnami. Por. A. Kołodziejczyk, Eksploatacja wód na Podlasiu i Grodzieńszczyźnie w XVI wieku [w:] Szkice z dziejów społeczno-gospodarczych Podlasia i Grodzieńszczyzny