Raport został opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z Raportów o Stanie Kultury , podsumowuj ących zmiany, jakie dokonały si ę w sektorze kultury w Polsce w ci ągu ostatnich dwudziestu lat. Tre ści zawarte w Raportach o Stanie Kultury odzwierciedlaj ą wył ącznie pogl ądy ich autorów. Raporty o Stanie Kultury obejmuj ą nast ępuj ące obszary tematyczne: Raport o stanie i zró Ŝnicowaniach kultury miejskiej; Raport o finansowaniu i zarz ądzaniu instytucjami kultury; Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego; Raport o muzeach; Raport o wzornictwie; Raport o rynku dzieł sztuki; Raport o ksi ąŜ ce; Raport o teatrze; Raport o ta ńcu współczesnym; Raport o kinematografii; Raport o szkolnictwie artystycznym; Raport o edukacji kulturalnej; Raport o digitalizacji dóbr kultury; Raport o mediach audiowizualnych; Raport o promocji kultury polskiej za granic ą. R A P O R T OD WYMIANY KULTURALNEJ DO NOWEJ INTELIGENTNEJ SIŁY PROMOCJA POLSKI PRZEZ KULTUR Ę Redakcja Paweł Potoroczyn Współpraca: Olga Wysocka Aleksander Laskowski Natalia Dubli ńska Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportów o Stanie Kultury. SPIS TRE ŚCI WST ĘP .................................................................................................................................................................. 2 I. KTO POTRZEBUJE DYPLOMACJI KULTURALNEJ?........................................................................ 4 II. TRANSFORMACJA A PROMOCJA POLSKI PRZEZ KULTUR Ę..................................................... 10 III. STRUKTURA ORGANIZACYJNA A PROMOCJA POLSKI PRZEZ KULTUR Ę........................... 17 IV. GEOPOLITYKA......................................................................................................................................... 58 V. WYBRANE NARZ ĘDZIA PROMOCJI .................................................................................................. 61 VI. PROMOCJA KULTURY POLSKIEJ ZA GRANIC Ą - DIAGNOZA.................................................. 63 VII. REKOMENDACJE .................................................................................................................................... 66 ANEKSY.............................................................................................................................................................. 72 ŹRÓDŁA ............................................................................................................................................................. 80 Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 1 z Raportów o Stanie Kultury. Panuje powszechna zgoda, Ŝe wiek XXI b ędzie wiekiem kultury (Kapu ści ński 2000) Wst ęp W niniejszym raporcie przedstawiono promocj ę kultury polskiej za granic ą w latach 1989- 2008 i podj ęto prób ę znalezienia odpowiedzi na nast ępuj ące pytania: je śli promocja kulturalna - to w jakim kształcie, przez kogo realizowana, jakimi metodami realizowana, gdzie realizowana i w jaki sposób finansowana? Raport prezentuje perspektyw ę ogólnopolsk ą i uwzgl ędnia szczególnie zadania Państwa. Kataloguje organy Rz ądu i podległe im instytucje wykonawcze, jak równie Ŝ wybrane podmioty promocji. Raport nie obejmuje działa ń instytucji samorz ądowych i niezale Ŝnych organizacji pozarz ądowych. Zagraniczna promocja kulturalna Polski oznacza nie tylko promocj ę za granic ą, ale równie Ŝ ofert ę kulturaln ą przygotowan ą dla zagranicznych go ści w kraju. Temu drugiemu aspektowi promocji w niniejszym raporcie po świ ęcono stosunkowo mniej miejsca, ze wzgl ędu na szczególne zainteresowania promocj ą kultury za granic ą sensu stricte oraz ze wzgl ędu na ograniczon ą obj ęto ść raportu. Raport powstał w oparciu o materiały źródłowe udost ępnione przez: Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej (DDPiK) Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1997-2008), Departament Współpracy z Zagranic ą (DWZ) Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2000-2007), dokumenty Unii Europejskiej, materiały Instytutu Adama Mickiewicza (2000-2008), jak równie Ŝ inne opracowania i analizy. Wiele informacji uzyskano podczas wywiadów przeprowadzonych z osobami zajmuj ącymi si ę promocj ą kultury polskiej na świecie od strony praktycznej, jak równie Ŝ w oparciu o wyniki sonda Ŝu przeprowadzonego w 15 narodowych instytucjach kultury oraz fokus przeprowadzony w Instytucie Adama Mickiewicza we wrze śniu 2008 roku pod kierunkiem prof. Jana Stanisława Wojciechowskiego. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 2 z Raportów o Stanie Kultury. Podczas pracy nad raportem okazało si ę, Ŝe dost ęp do materiałów jest utrudniony, a pozyskanie danych cz ęsto niemo Ŝliwe. Dokumenty o niskiej wadze pa ństwowej są w resortach zwykle przechowywane przez 5 lat. Nie ma odpowiednich informacji do przeprowadzenia poprawnego badania ilo ściowego. Pozyskane dane dotycz ą okresu po 2000 roku, jako przedmiot analizy porównawczej bywaj ą niekompatybilne, przez co nie mog ą stanowi ć wła ściwego materiału porównawczego. Trudno bowiem porównywa ć projekty promocyjne przeprowadzone przez wybrane instytucje na podstawie ich ilo ści, gdy Ŝ te nie odzwierciedlaj ą wymiernego efektu promocyjnego. W takiej sytuacji autorzy raportu zdecydowali si ę zastosowa ć metod ę opisow ą. Raport składa si ę z trzech cz ęś ci podzielonych na siedem sekcji. W pierwszej cz ęś ci (I) na podstawie dost ępnych bada ń krajowych i europejskich autorzy raportu staraj ą si ę wykaza ć, dlaczego dzisiaj mi ędzynarodowa wymiana kulturalna i dyplomacja kulturalna nabieraj ą szczególnego znaczenia. W drugiej (II-V) opisana jest historia wysiłków promocyjnych Pa ństwa, struktura organizacyjna, geopolityka wymiany kulturalnej, a tak Ŝe wskazane są wypracowane dobre praktyki promocji zagranicznej Polski przez kultur ę. Ostatnia cz ęść (VI-VII) jest diagnoz ą stanu promocji i przedstawia rekomendacje. Autorzy składaj ą podzi ękowania dyrekcji i pracownikom DDiPK Ministerstwa Spraw Zagranicznych, DWZ i Wydziałowi Prezydialnemu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego za pomoc w zdobyciu materiałów. Prof. Wojciechowskiemu za umo Ŝliwienie wykorzystania bada ń na temat promocji kultury polskiej za granic ą oraz wszystkim, którzy zajmuj ą si ę mi ędzynarodow ą wymian ą kulturaln ą i znale źli czas, aby podzieli ć si ę swoimi refleksjami. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 3 z Raportów o Stanie Kultury. I. Kto potrzebuje dyplomacji kulturalnej? Dzisiejsza cywilizacja ma, w odró Ŝnieniu od minionych dziesi ęcioleci, wymiar globalny. Dotyczy to wszelkich jej wymiarów, a zatem tak gospodarki, jak i kultury. Kultura staje si ę dynamicznie samodzieln ą dziedzin ą gospodarki i tworzy własne rynki wymiany dóbr i pracy, staje si ę istotnym składnikiem współczesnych stosunków politycznych, a wi ęc i dyplomacji. Nie jest ju Ŝ jedynie wewn ętrznym medium identyfikacji społecznej, ale staje si ę medium identyfikacji danego kraju w globalnej świadomo ści. Tak jak wiek XX wygenerował now ą dziedzin ę gospodarki – turystyk ę, której zaistnienie stało si ę mo Ŝliwe dzi ęki pojawieniu si ę społecznego fenomenu wolnego czasu i swobody przemieszczania si ę, tak wiek XXI - poprzez pojawienie si ę fenomenu globalizacji i wolnej przestrzeni wymiany idei i warto ści - staje si ę wiekiem kultury. O ile turystyka zapewniła w XX wieku awans cywilizacyjny krajom dotychczas gospodarczo zacofanym, podobnie kultura i przemysł kultury mo Ŝe zmieni ć parytety udziału pa ństw w globalnej cywilizacji w obecnym stuleciu. Czym dla rozwoju turystyki był rozwój środków transportu, tym dla wieku kultury jest rozwój mediów i komunikacji elektronicznej, internetu i komunikacji mobilnej. Nieobecno ść kultury w tej nowej przestrzeni, brak silnej i dynamicznej identyfikacji skazuje lekcewa Ŝą cy j ą kraj na cywilizacyjn ą nisz ę. Dotychczasowe metody promocji kultury wyczerpały swoje mo Ŝliwo ści kreatywne i osi ągn ęły pułap skuteczno ści. We współczesnym świecie nie da si ę ju Ŝ prowadzi ć skutecznej dyplomacji, czy zagranicznej polityki ekonomicznej bez mi ędzynarodowej wymiany kulturalnej i dyplomacji kulturalnej. Kultura nie jest ju Ŝ tylko warto ści ą dodan ą do gospodarki. Jest jej integraln ą, najbardziej dynamicznie rozwijaj ącą si ę dziedzin ą, która najlepiej potrafi wykorzysta ć współczesne media do swojej ekspansji i rozwoju. To wła śnie one pozwalaj ą dotrze ć do ka Ŝdego miejsca globalnej wioski i opowiada ć Polsk ę. Nale Ŝy zarazem przyj ąć za pewnik, i Ŝ kultura nie jest, wedle skompromitowanej ideologii, „nadbudow ą” ekonomii, luksusem, na który pracuje gospodarka - jest powa Ŝną i racjonaln ą Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden 4 z Raportów o Stanie Kultury. dla podatnika szans ą na to, aby kraj we wszystkich aspektach swego funkcjonowania w ogóle zaistniał w świecie. Kultura jest narz ędziem przyczyniaj ącym si ę do wzrostu gospodarczego, jak pokazały przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej badania KEA (2006). W 2003 roku udział sektora kultury w PKB Unii Europejskiej wynosił 2,6% i był wy Ŝszy ni Ŝ ogólny wzrost gospodarczy. W 2004 roku, ponad 5 milionów osób, czyli 3,1% ogółu zatrudnionych w Unii Europejskiej, było zatrudnionych w sektorze kultury. Najbardziej efektywne w Europie były takie kraje, jak: Dania, Finlandia, Francja, Wielka Brytania, Norwegia (udział w PKB powy Ŝej 3 %). Polska była na 22 miejscu spo