Historia 978-83-65824-03-5 ustrojów państw Grzegorz Górski Monografie Kolegium Jagiellońskiego Historia ustrojów państw Grzegorz Górski Monografie Kolegium Jagiellońskiego Redakcja: Grzegorz Górski Copyright by © Grzegorz Górski Opracowanie graficzne: Beata Króliczak-Zajko Machina Druku Korekta: Magdalena Szczepańska, Anna Filpska Skład i łamanie: Mariusz Syguła Wydawca: Machina Druku na zlecenie Jagiellońskiego Instytutu Wydawniczego Machina Druku ul. Szosa Bydgoska 50 87-100 Toruń tel. 56 651 97 87 ISBN 978-83-65824-03-5 Druk: Machina Druku www.machinadruku.pl Spis treści Wstęp 7 Część I STAROŻYTNE INSPIRACJE Państwa starożytne – uwagi ogólne 13 Powstanie państw na Bliskim i Dalekim Wschodzie 17 Egipt 17 Persja 19 Izrael 21 Chiny 22 Indie 25 Ewolucja ustrojowa w Grecji i państwach hellenistycznych 27 Państwa-miasta greckie 27 Demokracja ateńska 31 Związki miast greckich 35 Monarchia macedońska i monarchie hellenistyczne 37 Ewolucja ustroju w Rzymie 38 Rzym w okresie królewskim 38 Ustrój Republiki Rzymskiej 40 Rzym w okresie pryncypatu 48 Rzym w okresie dominatu 53 Część II NA PRZEŁOMIE EPOK Cesarstwo bizantyńskie 59 Państwa germańskie i słowiańskie 62 Państwo Franków i restytucja cesarstwa na Zachodzie Europy 68 Grzegorz Górski Historia ustrojów państw Część III ŚREDNIOWIECZE Problem uniwersalizmu – spór cesarstwa z papiestwem 75 Narodziny i rozwój monarchii stanowych w Europie 80 Ustrój Rzeszy Niemieckiej 86 Ustrój monarchii francuskiej 91 Anglia 97 Ruś i ruskie republiki miejskie 102 Wielkie Księstwo Kijowskie 102 Republika Nowogrodu Wielkiego 104 Wielkie Księstwo Moskiewskie 105 Królestwo Sycylii 107 Czechy 109 Republika Wenecka 111 Bułgaria 113 Węgry 115 Państwo zakonu krzyżackiego 118 Wielkie Księstwo Litewskie 120 Część IV IMPERIA POZAEUROPEJSKIE W ŚREDNIOWIECZU Imperium islamskie 126 Persja 129 Część V NARODZINY I ROZWÓJ ABSOLUTYZMU W EUROPIE Państwo absolutne – uwagi ogólne 133 Hiszpania 137 Francja 142 Państwa niemieckie 146 Marchia Brandenburska – Królestwo Pruskie 146 Austria 149 Wielkie Księstwo Moskiewskie – Cesarstwo Rosyjskie 151 Turcja 157 Spis treści Część VI POWSTANIE PAŃSTW KONSTYTUCYJNYCH Kształtowanie się nowoczesnych ustrojów politycznych 161 Przemiany ustroju angielskiego od końca XIV w. do końca XVIII w. 169 Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki 190 Początki konstytucjonalizmu we Francji 208 Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów 213 Część VII ROZWÓJ USTROJÓW KONSTYTUCYJNYCH Przemiany ustrojowe w Wielkiej Brytanii, w Stanach Zjednoczonych i we Francji 219 Anglia 219 Stany Zjednoczone 223 Francja 229 Ustrój zjednoczonych Niemiec 294 Konfederacje i federacje niemieckie w XIX w. 234 Ustrój II Rzeszy Niemieckiej 240 Ustroje konstytucyjne w innych krajach Europy 244 Hiszpania 244 Szwecja 247 Norwegia 249 Holandia 251 Portugalia 254 Belgia 256 Szwajcaria 258 Dania 260 Włochy 262 Austro-Węgry 264 Przemiany na Bliskim i Dalekim Wschodzie 271 Turcja 271 Japonia 273 Część VIII MIĘDZY DEMOKRACJĄ A DYKTATURĄ W poszukiwaniu nowej formuły państwa 277 Rosja w I połowie XX w. 284 Rewolucyjne przemiany 284 Ustrój państwa sowieckiego 288 Pierwsze państwo socjalistyczne 292 Niemcy w 1. połowie XX w. 293 Republika Weimarska 293 Ustrój III Rzeszy 298 Nowe demokracje i dyktatury 300 Czechosłowacja 300 Węgry 302 Finlandia 304 Kraje bałtyckie 306 Włochy 309 Hiszpania i Portugalia 311 Kraje bałkańskie 314 Wstęp W ostatnich latach ukazało się kilkanaście opracowań – podręczników i skryptów – podejmujących problematykę historii ustrojów państwowych oraz historii prawa. Obok nowych wydań najbardziej znanych opracowań (takich jak Historia państwa i prawa Polski J. Bardacha, B. Leśnodorskiego i M. Pietrzaka, Powszechna historia państwa i prawa M. Sczanieckiego, Historia prawa sądowego K. Sójki-Zielińskiej) czy reedycji starszych opra- cowań (takich jak Zarys historii powszechnej państwa i prawa I. Jawor- skiego czy Historia ustrojów na zachodzie Europy S. Estreichera pojawiły się też liczne nowe pozycje (najważniejsze to podręczniki poznańskie autorstwa E. Bagieńskiej-Borkowskiej, K. Krasowskiego, B. Lesińskiego, K. Sikorskiej-Dzięgielewskiej, B. Walachowicza, Porównawcza historia ustro- jów państwowych S. Grodziskiego, Historia powszechna ustroju i prawa T. Maciejewskiego, Powszechna historia ustrojów państwowych J. Basz- kiewicza). Autor niniejszego opracowania wspólnie ze Stanisławem Sal- monowiczem opublikował Historię ustrojów państw. Układ tematyczny tych podręczników był zróżnicowany, uwarunko- wany w dużej mierze istniejącymi programami studiów prawniczych i miejscem w nich przedmiotów historyczno-prawnych. Tu, co do zasady, dominuje ciągle układ dwóch przedmiotów: „powszechna historia pań- stwa i prawa” oraz „historia państwa i prawa Polski” i do tego też układu dostosowują się główne opracowania. Nie wnikając w tym miejscu w celowość i poprawność takiego właśnie ujęcia, autor niniejszego opracowania postanowił przygotować materiał obejmujący historię ustrojów państwowych od czasów antycznych do czasów najnowszych. Uznano, iż dzieje ustrojów państwowych stanowią same w sobie pewien zamknięty i nie do końca ściśle związany z dziejami prawa obszar tematyczny, z pewnością zasługujący na osobną analizę i prezentację. Konkluzja ta wynikała z pewnych obserwacji i wniosków z lektury istniejących opracowań. Podręczniki te kładły nacisk przede wszystkim na przedstawienie podstawowej faktografii w ramach głów- nych epok (których wyodrębnienie pozostawało skądinąd dyskusyjne). Co więcej, ich zakres ograniczał się jedynie do kilku wybranych krajów 7 Grzegorz Górski Historia ustrojów państw europejskiego kręgu cywilizacyjnego. Ten sposób ujęcia był charaktery- styczny dla niezwykle ważnego opracowania autorstwa K. Koranyiego. Z drugiej strony podejmowano też próby bardziej porównawczego ujmowania poszczególnych zagadnień, co zwykle wiązało się z rezygna- cją ze szczegółowej faktografii na rzecz uwag o charakterze bardziej ogól- nym. To ujęcie stawiało sobie za cel wydobywanie pewnych cech wspól- nych dla głównych państw i taki charakter ma wznowione opracowanie S. Estreichera czy podręcznik J. Baszkiewicza. Ujęcia przyjęte przez autorów opracowań o charakterze ogólniej- szym, kładły główny nacisk raczej na typologię pewnych zjawisk niż na ich opisywanie. W konsekwencji zatracały one często wszelkie uwa- runkowania i rozwiązania partykularne, wnoszące istotne nierzadko różnice w stosunku do sformułowanych sądów ogólnych. Choć zatem były to przedsięwzięcia w sensie intelektualnym bardzo ambitne, to powstaje szereg wątpliwości, czy z punktu widzenia potrzeb dydak- tycznych taki sposób wykładu przedmiotu jest wystarczająco przy- stępny i jasny. Student pozbawiony szerszej wiedzy historycznej z zakresu dziejów europejskich (nie wspominając już o problematyce pozaeuropejskiej) może takie ujęcie przyswajać z najwyższym trudem. W prezentowanym opracowaniu autor podjął próbę znalezienia roz- wiązania pośredniego, w pewnym sensie można by nawet powiedzieć, że eklektycznego. Punktem wyjścia stał się w jakiejś mierze sposób ujęcia problematyki ustrojowej w podręczniku M. Sczanieckiego, przy czym przyjęte tam założenia zostały uzupełnione i rozwinięte. Podsta- wowym celem, przyświecającym autorowi niniejszego podręcznika było to, by przy zachowaniu wymogu prezentacji podstawowej fakto- grafii, lokalizującej również problematykę ustrojową danego kraju w konkretnej sytuacji historycznej i społecznej, dążyć jednocześnie w ramach wielkich całości do ujęć przeglądowych, uwzględniających elementy komparatystyczne. Stąd niemal każda część poprzedzona została rozdziałem charakteryzującym podstawowe zagadnienia ustro- jowe prezentowanej epoki. W kilku przypadkach (dotyczących zasadni- czo obszaru pozaeuropejskiego) nie wprowadzono tego rozgraniczenia i zastosowano jednolite ujęcie problematyki historyczno-politycznej i historyczno-ustrojowej. Prezentowany materiał ujęty został w ośmiu częściach, wyodręb- nionych na podstawie kryterium chronologicznego. 8 Wstęp Część pierwsza obejmuje czasy starożytne – od początków kształto- wania się organizacji państwowych zasadniczo do upadku Rzymu u schyłku V w. Ta cezura odpowiada mniej więcej także chronologii ustrojowej dla imperiów azjatyckich. Część druga obejmuje okres przełomu epok na kontynencie euro- pejskim. Okres ten, nazywany przez historyków wczesnym średnio- wieczem, stanowi z punktu widzenia historii ustrojowej epokę wyraź- nie odrębną od okresu od końca X w. Stąd wyodrębniony został jako część trzecia ten materiał, który odnosi się do kształtowania się na kontynencie europejskim zupełnie nowych form państwowości. Ponieważ właśnie ten proces charakterystyczny był tylko dla euro- pejskiego kręgu cywilizacyjnego, w części czwartej wyodrębniono zagadnienia ustrojowe imperiów pozaeuropejskich. Zasadniczo obej- muje to okres średniowiecza, choć epoka ta z punktu widzenia chrono- logii dalekowschodniej zawiera się w odrębnych cezurach czasowych. W części piątej wyodrębniono zagadnienia ustrojowe epoki absolu- tyzmu, której początki sięgały jeszcze XVI w. Część szósta obejmuje problematykę narodzin konstytucjonalizmu, uwzględniając kraje będące tu prekursorami nowych rozwiązań – Anglię, Niderlandy, USA i Francję. Rozwój ustrojów konstytucyjnych w tych krajach, ale również w innych krajach europejskich i pozaeuropejskich w ciągu XIX w. jest przedmiotem analiz zawartych w części siódmej. Wreszcie ostatnia, ósma część obejmuje okres zasadniczo pierwszej połowy XX w. i konfrontacji ukształtowanych i dojrzałych demokracji z wyrosłymi z kryzysów tejże demokracji różnymi modelami totalitar- nymi i autorytarnymi.