ZWYCIĘSKA PRACA W RAMACH KONKURSU NA NAJLEPSZĄ PRACĘ MAGISTERSKĄ DOTYCZĄCĄ OBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO KRAJOWA SIEĆ OBSZARÓW WIEJSKICH Sekretariat Regionalny Województwa Mazowieckiego Odmiany gospodarki lokalnej na przykładzie gmin Karczew i Sieciechów województwa mazowieckiego Autorzy Kierunek Kinga Balcerek i Daniel Wąsik Gospodarka Przestrzenna Uczelnia Praca wykonana pod kierunkiem Uniwersytet Warszawski, Instytut Ameryk Prof. dr hab. Marii Halamskiej i Europy, Centrum Europejskich Studiów Centrum Studiów Regionalnych Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) i Lokalnych (EUROREG) Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Uniwersytet Warszawski Instytut Ameryk i Europy Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Kinga Balcerek Daniel Wąsik Nr albumu: 266907 Nr albumu: 265022 Odmiany gospodarki lokalnej Na przykładzie gmin Karczew i Sieciechów województwa mazowieckiego. Praca magisterska na kierunku Gospodarka Przestrzenna Praca wykonana pod kierunkiem Prof. dr hab. Marii Halamskiej Centrum Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Warszawa, czerwiec 2012 Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. Data Podpis kierującego pracą Oświadczenie autorów pracy Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpisy autorów pracy 2 Streszczenie Praca, składająca się z dwóch części opisuje różne typy gospodarki lokalnej na mazowszu. Dwa studia przypadku gospodarki lokalnej na obszarach metropolitarnych Warszawy oraz obszarach peryferyjnych regionu. Zostały przygotowane według identycznej procedury i narzędzi badawczych. W podsumowaniu autorzy wpisują badane gospodarki w typologię Mariniego i Monney’a, ukazując w analizowanych przypadkach cechy rent-seeking economy, dependent economy oraz entrepreneurial economy. Słowa kluczowe zróżnicowanie regionu, rozwój lokalny, gospodarka lokalna, suburbanizacja, obszary wiejskie Dziedzina pracy (kody wg programu Sokrates – Erasmus) 14600 Tytuł pracy w języku angielskim The types of local economy. The case study of Karczew and Sieciechów municipalities in Mazowieckie voivodeship 3 4 Spis treści I Wstęp ...................................................................................................................................6 II Część pierwsza. Karczew. Gospodarka lokalna na obszarach metropolitarnych…………..14 1. Gmina Karczew: historia, układ terytorialny, dynamika ludności Usytuowanie przestrzenne i dostępność .......................................................................................................................... 14 2. Gospodarka gminy: analiza stanu, układ terytorialny, charakter związków……………….37 3. Gospodarka lokalna na obszarach metropolitarnych: endogenne i egzogenne czynniki rozwoju………………………………………………………………………………………..69 Wykazy ................................................................................................................................ 81 Bibliografia .......................................................................................................................... 83 III Część druga. Sieciechów. Gospodarka lokalna na obszarach peryferyjnych……………..90 1. Gmina Sieciechów: historia, dostępność i dynamika ludności……………………………………………………………………………………….90 2. Gospodarka gminy: analiza jej stanu, struktury, charakteru wewnętrznych powiązań. .... 116 3. Peryferyjna gospodarka lokalna: bariery, możliwości i wizje rozwoju ............................ 159 Wykazy .............................................................................................................................. 169 Bibliografia ........................................................................................................................ 171 IV Wnioski………………………………………………………………………………..…173 Aneks 1: Dyspozycje do wywiadu z burmistrzem/wójtem, maj 2012 r. ............................... 178 Aneks 2: Kwestionariusz wywiadu z sołtysem, maj 2012 r. ................................................ 180 Aneks 3: Dyspozycje do zebrania informacji o największych przedsiębiorstwach w gminie, maj 2012 ............................................................................................................................ 187 5 I Wstęp W ostatnim okresie badania nad problemami lokalnymi ustąpiły miejsca badaniom nad problematyką europejską oraz regionalną. Są one także coraz rzadsze, w EUROREG, który w latach 1985 – 2000 prowadził wielkie badania w ramach projektu „Polska Lokalna”, który prof. Grzegorz Gorzelak ocenia jako „niedościgły (na razie) przykład wielkiego przedsięwzięcia naukowego, szczodrze finansowanego, pozwalającego na prowadzenie kilkuletnich badań w bardzo szerokim ogólnopolskim zespole” (Gorzelak 2007, s. 312). Taka zmiana przedmiotu zainteresowań nie oznacza, że problematyka lokalna przestała być ważna. Wpływ globalizacji spowodował, że najbardziej widoczne zmiany dokonują się w metropoliach i one są biegunami wzrostu, z których rozchodzą się impulsy rozwojowe. Ale Polska, także poza ośrodkami metropolitarnymi, rozwija się. Polska lokalna, a przede wszystkim wieś, ulegają ogromnym przekształceniom. Wskazuje na to szereg analiz wykonanych w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, np. przez Adama Czarneckiego, Andrzeja Rosnera, Monikę Stanny. Oprócz dotychczasowego pozaborowego zróżnicowania analizy tych autorów, jak i wielu innych (np. Jerzego Bańskiego 2006), wskazują na rodzące się inne zróżnicowanie: zróżnicowanie na osi centrum – peryferie, gdzie role centrów odgrywają różnego typu miasta, role peryferii różnego rzędu – gminy wiejskie. O tych procesach informują wskaźniki demograficzne, dotyczące struktury gospodarki, roli rolnictwa w gospodarce. Celem naszej – składającej się z dwóch części – pracy magisterskiej było ukazanie zróżnicowania gospodarek lokalnych w jednym, posiadającym swoją tożsamość regionie – województwie mazowieckim. Wyraźna tożsamość regionalna, oparta na m.in. historii, kulturze, elementach przyrodniczo-krajobrazowych i obecności stolicy kraju (por. Ptasiński 2001) idzie w parze z bardzo dynamicznym rozwojem tego regionu. O tej dynamice świadczy znacznie wyższa niż przeciętnie w kraju wartość dodana brutto. W 2008 roku, według GUS, jej wskaźnik na 1 pracującego wynosił 132,8 średniej krajowej. Także struktura wartości dodanej brutto wskazywała wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego regionu: rolnictwo wytwarzało tu 3,6 %, usługi – 75,7 %. Ze statystyk GUS wynika także, że jest to region zamożny: przeciętne wynagrodzenie w 2010 roku wynosiło 124,6 % średniej krajowej. Jednocześnie jednak jest to region bardzo zróżnicowany, gdzie cała północna część województwa (podregion ciechanowsko-płocki i ostrołęcko siedlecki) to tereny przeważająco 6 wiejskie. Część południowa (podregion radomski) oraz podregion warszawsko-wschodni i warszawsko-zachodni to tereny pośrednie, o cechach mieszanych. Mapa 1. Podregiony Polski według typologii Komisji Europejskiej w 2010 roku PW – przeważająco wiejski P – pośredni PM – przeważająco miejski Źródło: Halamska 2012 Te podregiony, jak pokazuje analiza Witolda Rakowskiego (2010), są bardzo zróżnicowane a istniejące w PRL różnice pogłębiły się jeszcze w okresie transformacji rynkowej. To zróżnicowanie istnieje także na poziomie powiatów, co wykazała analiza Prof. Marii Halamskiej. 7 Mapa 2. Powiaty według wskaźnika gęstości ekonomicznej Źródło: Halamska 2012 Chcąc ukazać to zróżnicowanie, do badań wybraliśmy dwie gminy, znajdujące się w tym samym typie według klasyfikacji OECD (pośredni) w dwóch powiatach, znacząco różnych pod względem gęstości ekonomicznej: podwarszawskim powiecie otwockim (miejsko-wiejska gmina Karczew) oraz powiecie kozienickim (gmina Sieciechów). Pierwsza gmina – Karczew położona jest na obszarze oddziaływania metropolitarnego Warszawy, druga ma wszelkie cechy gminy położonej na „peryferiach bliższych” 1. Nie są to przypadki skrajne: obydwie gminy znajdują się na obszarach pośrednich, w powiatach nie należących do skrajnych (druga i czwarta) grup gęstości ekonomicznej, choć różnica między nimi jest trzykrotna (gęstość ekonomiczna w grupie II to ok. 80 tys. zł na km2, w czwartej – 240). Dwa studia przypadków gospodarki lokalnej – gminy Karczew i gminy Sieciechów – oparte są na źródłach zastanych i wywołanych. Do zastanych należą dane statystyczne z Banku Danych Lokalnych GUS, statystykach istniejących w Urzędach Gmin oraz dokumentach. Ponadto w każdej gminie przeprowadzono: wywiad z burmistrzem/wójtem, wywiady z sołtysami wszystkich sołectw (13/16), największymi przedsiębiorstwami (11/9) oraz użytkownikami dużych gospodarstw rolnych (7 w Sieciechowie). Pod pojęciem 1 Wg kryterium OECD dojazd do miasta pow. 50 tys. jest dłuższy niż 60 min. 8 ‘gospodarki lokalnej’ rozumiemy działalność gospodarczą różnych