Studies of Polish Philosophy vol. 11(2016) Edited by Marek Rembierz Krzysztof Śleziński Cieszyn–Kraków 2016 ISSN 1897-8584 tom 11(2016) Pod redakcją Marka Rembierza Krzysztofa Ślezińskiego Cieszyn–Kraków 2016 Rada Programowa / Program Council Andrzej Biłat ∙ Jerzy Bobryk ∙ Stanisław Borzym ∙ Andrzej Bronk ∙ Anna Brożek ∙ Krzysztof Brzechczyn ∙ Pavol Dancák (Prešov) ∙ Anna Drabarek ∙ Borys Dombrovski (Lwów) ∙ Lukas Fasora (Brno) ∙ Czeslaw Głombik ∙ Jiří Hanuš (Brno) ∙ Jacek Juliusz Jadacki ∙ Marek N. Jakubowski ∙ Stanisław Janeczek ∙ Adam Jonkisz ∙ Janusz Jusiak ∙ Janusz Kaczmarek ∙ Ryszard Kleszcz ∙ Stefan Konstańczak ∙ Jerzy Kopania ∙ Dariusz Kubok ∙ Anna Latawiec ∙ Oresta Losyk (Lwów) ∙ Piotr Łaciak ∙ Dariusz Łukasiewicz ∙ Janusz Maciaszek ∙ Janusz Mączka ∙ Justyna Miklaszewska ∙ Ryszard Mordarski ∙ Tomasz Mróz ∙ Andrzej Murzyn ∙ Adam Nowaczyk ∙ Stanisław Pieróg ∙ Zlatica Plašienková (Bratysława) ∙ Ewa Podrez ∙ Paweł Polak ∙ Jan Skoczyński ∙ Oleksiy Suchyj (Lwów) ∙ Ewa Starzyńska-Kościuszko ∙ Krzysztof Szlachcic ∙ Barbara Szotek ∙ Tadeusz Szubka ∙ Grażyna Szumera ∙ Danuta Ślęczek-Czakon ∙ Włodzimierz Tyburski ∙ Jozef Vicenik (Bratysława) ∙ Andrzej Walicki ∙ Andrzej Wawrzynowicz ∙ Krzysztof Wieczorek ∙ Alfred Marek Wierzbicki ∙ Ryszard Wiśniewski ∙ Jan Woleński ∙ Kazimierz Wolsza ∙ Maciej Woźniczka ∙ Wiesław Wójcik ∙ Jan Zouhar (Brno) adres Redakcji: [email protected] Copyright © by Redakcja, 2016 Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2016 Sekretarze redakcji – Secretaries Leszek Łysień, Maria Misik Korekta językowa – Language correction Katarzyna Romanek (j. polski – polish language); Maria Stec (j. angielski – english language) Projekt okładki i stron tytułowych / Cover design and title page Tadeusz Król Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach Łamanie i redakcja techniczna / DTP Wydawnictwo «scriptum» Tomasz Sekunda [email protected] Możliwość zakupu poprzednich numerów: Possibility of the previous publications: www.wydawnictwoscriptum.pl Studia z Filozofii Polskiej Tom 11 (2016) 11 tom „Studiów z Filozofii Polskiej” – słowo od redaktorów Oddajemy do rąk czytelników jedenasty tom „Studiów z Filozofii Polskiej”. W kolejnych numerach rocznika w słowie wstępnym redaktorzy konse- kwentnie eksponują zasadniczą ideę „Studiów z Filozofii Polskiej” jako czasopi- sma naukowego łączącego środowisko badaczy, sprzyjającego przyjaznej wymia- nie myśli i prezentowaniu wyników badań. Taki jest wiodący redakcyjny zamysł tego czasopisma, aby łączyć i stwarzać przestrzeń wymiany. Po to jest ono tworzo- ne wespół z gronem współpracujących autorów i prowadzone w ten sposób już od przeszło 10 lat. Dlatego tym bardziej cieszy nas – jako redaktorów – każda życzli- wa reakcja i jak najbardziej zapraszamy do systematycznej współpracy. W przedkładanym czytelnikom roczniku „Studiów z Filozofii Polskiej” pre- zentowane badania nad filozofią rodzimą ujęte są w pięć tematycznych kręgów: „W kręgu szkoły lwowsko-warszawskiej”, „W kręgu relacji i dyskusji między nur- tami i szkołami filozoficznymi”, „W kręgu filozofii kultury”, „W kręgu myśli Sta- nisława Brzozowskiego” i „W kręgu myśli Leszka Kołakowskiego”. Dopełnieniem jest dość obfity dział recenzji. W obecnym numerze „Studiów z Filozofii Polskiej” tekst publikuje tak- że jeden z nestorów spośród grona historyków filozofii polskiej, prof. Czesław Głombik, doktor honoris causa Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu (Univerzi- ta Palackého v Olomouci). Rozpatruje on mniej znane związki polskich filozofów z Janem Patočką. W języku słowackim tekst ten był przedstawiany jako jeden z dwóch głównych referatów na konferencji Patočka a dejiny filozofie w Koszy- cach (30.06. – 1.07.2015). Warto przypomnieć, iż uczestnictwo w seminariach prowadzonych przez prof. Czesława Głombika było jedną z ważnych inspiracji do założenia „Studiów z Filozofii Polskiej”. Tekst o mniej znanych związkach pol- skich filozofów z Janem Patočką powinno odczytać się także jako zachętę do po- 6 11 tom „Studiów z Filozofii Polskiej”… dejmowania i zintensyfikowania badań nad intelektualnymi związkami z pobra- tymczymi narodami w zakresie uprawiania refleksji filozoficznej. „Studia z Filo- zofii Polskiej” są otwarte na publikowanie wyników tych badań. Tekst wprowadzający do lektury tomu napisał Maciej Woźniczka, uznany badacz filozofii polskiej, specjalizujący się zwłaszcza w zakresie dziejów polskiej dydaktyki filozofii. Zapoznanie się z badaniami Macieja Woźniczki w zakresie dziejów polskiej dydaktyki filozofii pozwala jeszcze wyraźniej uświadomić sobie, jak mocne w rodzimej kulturze intelektualnej było przekonanie o edukacyjnej doniosłości nauczania filozofii. Nadmienić należy, iż jest to temat wciąż aktualny i palący, który także na łamach „Studiów z Filozofii Polskiej” warto i należy uwy- datniać. Prace redakcyjne nad „Studiami z Filozofii Polskiej” są od samego początku związane z działalnością naukową cieszyńskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Patronat i logo PTF towarzyszą kolejnym edycjom czasopisma. „Studia z Filozofii Polskiej” mogą obecnie ukazywać się dzięki życzliwości władz dziekańskich cieszyńskiego Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwer- sytetu Śląskiego w Katowicach. Dziękujemy dziekanowi, prof. Zenonowi Gajdzi- cy, za zainteresowanie losami „Studiów z Filozofii Polskiej”. Na stronach interne- towych Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji znajduje się także strona „Studiów z Filozofii Polskiej”, na której umieszczone są informacje o czasopiśmie (m.in. zasady publikowania i wymogi recenzyjne): http://weinoe.us.edu.pl/content/we- inoe/studia-z-filozofii-polskiej. Wdzięczni jesteśmy autorom składającym teksty i recenzentom za ich opi- niowanie, członkom Rady Programowej za wskazania i sugestie, za propagowanie tego wydawnictwa w swoich środowiskach naukowych. Bez tego wsparcia „Stu- dia z Filozofii Polskiej” nie mogłyby funkcjonować w polskim środowisku filo- zoficznym i nie spełniałyby swej misji. Słowa wdzięczności kierujemy w stronę zespołu redakcyjnego, zwłaszcza sekretarzy, dziękując za systematyczną współ- pracę. Ważną rolę w procesie edytorskim odgrywa pan Tomasz Sekunda, które- go wydawnictwo od pierwszego tomu zajmuje się redakcją techniczną i drukiem oraz dystrybucją. Zapraszamy do lektury zamieszczonych w tomie jedenastym tekstów i do po- dejmowania dyskusji wskazującej kierunki dalszych badań nad polską filozofią. Marek Rembierz i Krzysztof Śleziński Studia z Filozofii Polskiej Tom 11 (2016) Maciej Woźniczka O studiach nad filozofią polską Filozofia polska to nie tylko oryginalna działalność naukowo-badawcza pol- skich myślicieli, ale również wielka dydaktyka filozofii. Filozofia polska nie by- łaby możliwa bez jej nauczania. To dość niewyszukane stwierdzenie ma jednak istotne konsekwencje. Kiedy wymienia się najważniejsze postaci i zarazem naj- większe autorytety polskiej filozofii, nie sposób nie wspomnieć o ich działalno- ści nauczycielskiej. Łączenie nauki z dydaktyką było działaniem jak najbardziej zamierzonym, a postulat szczególnej dbałości o staranne kształcenie młodzieży można uznać za charakterystyczny rys polskiej filozofii. Za klasyczny przykład można uznać działalność szkoły lwowsko-warszawskiej. Tadeusz Kotarbiński pi- sał: „wysiłek myśli Kazimierza Twardowskiego był stale i nierozdzielnie sprzę- żony z troską o jasne i wyraźne jej wypowiedzenie, zadanie myśliciela zawierało się w jedno z zadaniem nauczyciela”1. Tego typu postawy obecne były i w okre- sie wcześniejszym. Adam Mahrburg uzyskał miano Sokratesa polskiej filozofii2. Marian Massonius był zarazem profesorem filozofii i pedagogiki w Uniwersyte- cie Stefana Batorego w Wilnie (do jego uczniów należał m.in. Czesław Miłosz). Mistrzowie sporą część pracy poświęcali na opracowanie podręczników, np. Ta- deusz Czeżowski, wyjąwszy podręczniki, nie pisał obszerniejszych książek3. Te indywidualne postawy zarazem badaczy i nauczycieli miały swój wyraz społeczny. W słowie wstępnym Władysława Weryhy do pierwszego numeru „Przeglądu Fi- 1 T. Kotarbiński, O Kazimierzu Twardowskim, w: K. Twardowski, Wybrane pisma filozoficz- ne, PWN, Warszawa 1965, s. V. 2 Por. W. Spasowski, Adam Mahrburg. Życie i praca filozofa, w: Pisma filozoficzne Adama Mahrburga, red. W. Spasowski, Wydawnictwo Ferdynand Hoesick, Warszawa 1914, t. I, s. LXXIX. Por. też W. Tyburski, Nauka a etyka w ujęciu Adama Mahrburga, „Acta Universitatis Nicolai Coper- nici”, Filozofia IV, (103) 1979, s. 107–116. 3 Por. J. Woleński, Wstęp, w: T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Wydawnictwo „Antyk”, Kęty 2004, s. 8. 8 Maciej Woźniczka lozoficznego” jako trzeci z celów wymieniony został: „zachęcić młode siły do ba- dań filozoficzno-naukowych”4. Dalej Weryho wskazuje: „mamy także nadzieję, że nowe pismo będzie zarazem zachętą i wskazówką dla tej młodzieży, która pragnie głębszego wniknięcia w ostateczne zasady wiedzy ludzkiej, a która nie szuka ka- riery, lecz widzi w samym poznawaniu bezinteresowne źródło rozkoszy najwięk- szych”5. Jednym z celów pierwszego Zjazdu Filozoficznego we Lwowie (1923) było wypracowanie programu nauczania filozofii w szkołach średnich i wyższych. Idee te wzmocnił i uszczegółowił II Zjazd Filozoficzny w Warszawie (1927)6. Po 1989 roku daje się zauważyć swoisty niepokój dotyczący statusu kształce- nia filozoficznego w Polsce. Ta symboliczna data ważna jest dla filozofii, oznacza bowiem kres zniewolenia ideologicznego, związanego z panowaniem ideologii tota- litarnych. Z jednej strony wysuwane są dość powszechnie różne propozycje przypi- sania edukacji filozoficznej większej roli w całokształcie kształcenia