Lektury pokoleniowe i ponadpokoleniowe Z zagadnień recepcji NR 2935 Lektury pokoleniowe i ponadpokoleniowe Z zagadnień recepcji pod redakcją Ireny Sochy przy współudziale Agnieszki Łakomy Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2012 Redaktor serii Nauka o Książce i Bibliotece — Book and Library Science — Buch- und Bibliothekeswissenschaft Teresa Wilkoń Recenzent Anna Gruca Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej: Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl Spis treści Wstęp (Irena Socha)/7 Krystyna Koziołek: Lektura etyczna — przebrzmiała moda czy interpretacyjna konieczność? / 9 Helena Synowiec: Sposoby popularyzowania polszczyzny pięknej i poprawnej w poradnikach językowych dla dzieci i młodzieży / 17 Urszula Lisowska-Kożuch: Kłopoty z talentem, czyli opinie o książkach na łamach „Dziennika Polskiego” w latach 1949—1956 / 31 Agnieszka Łakomy: Wpływ społecznej roli książki na koordynację polskiej działalności wydawniczej w Niemczech Zachodnich w pierwszych latach po II wojnie światowej / 45 Agnieszka Bajor: Polskie Ziemie Odzyskane w pracach bibliograficznych Herberta Ristera (1908—1993) / 55 Zbigniew Osiński: Najnowsza historia Polski w publikacjach „drugiego obiegu” w latach 1980—1981 / 69 Jolanta Chwastyk-Kowalczyk: The Long Walk Sławomira Rawicza jako przykład ponadpokoleniowej lektury w wolnym świecie / 85 Aleksandra Gajowska: O edycjach Krzyżaków 1410 Józefa Ignacego Kraszewskiego w wydawniczej serii Biblioteka Karola Miarki / 103 Justyna Lehun: Korzyści i zagrożenia dotyczące czytelnika lokalnej prasy (przykład „Strzelca Opolskiego”) / 115 6 Spis treści Dorota Degen: Z inspiracji Ministerstwa... — zeszyty naukowe szkół wyższych (1953—1958) / 127 Anna Kamińska: Czytelnictwo prasy studentów w Bibliotece Głównej Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Komunikat z badań / 139 Wanda Matras-Mastalerz: Książki na receptę, recepta na życie / 145 Piotr Biesiada: Działalność Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rudzie Śląskiej na rzecz osób z niepełnosprawnością wzroku. Komunikat z badań / 159 Irena Socha: Między dwudziestoleciem a PRL-em. Czytelnik w polskiej refleksji bibliologicznej lat 1946—1960 / 167 Indeks osobowy (Agnieszka Łakomy) / 181 Wstęp Od lat co najmniej dziesięciu socjologowie kultury obserwujący proces czytelnictwa powszechnego dostrzegają postępującą erozję tradycyjnego ka- nonu literackiego — kurczący się repertuar wspólnych doświadczeń lekturo- wych, indywidualizowanie się wyborów literackich. Jako przyczyny tych zmian wskazują coraz mniejszą rolę zarówno szkoły jako instytucji opinio- twórczej, jak i krytyki literackiej, a także dominację ludycznej funkcji czy- tania we współczesnej kulturze postmodernistycznej, obojętnej wobec „współczynnika aksjologicznego”. Kanon lekturowy w znaczeniu tradycyj- nym jest coraz częściej wyróżnikiem zachowań elit kulturalnych, których społeczna rola ulega marginalizacji. W badaniach naukowych poświęconych zjawiskom lektury nieczęsto podejmuje się kwestie trwania i ewolucji wzorów lekturowych, kształtowania się kanonów i ich destrukcji, reper- tuarotwórczych zachowań publiczności czytającej. Ożywił nieco tę pro- blematykę „zwrot etyczny” w hermeneutyce literaturoznawczej i w krytyce literackiej — któremu poświęcono pierwszy tekst tego zbioru — jednak nie zainspirował on jeszcze do studiów kulturowo-historycznych ani nie wypra- cował warsztatu metodologicznego dla takich studiów. Wielowątkowa konferencja naukowa „Pożytki i szkody płynące z lektu- ry”, zorganizowana w kwietniu 2010 roku w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego, pozwoliła przybliżyć zagad- nienia trwania oraz zmienności upodobań i zachowań lekturowych, ich po- koleniowości i ponadpokoleniowości w nurcie przemian historycznych, społecznych, kulturowych. Będący jej pokłosiem publikowany tom studiów zaprasza do refleksji, przynosząc bogaty materiał dokumentowany faktogra- fią wydawniczą i prasową lat powojennych, okresu PRL-u aż po czas stanu wojennego i współczesność. Zebrane teksty ujawniają zmieniające się war- tościowanie książki. W większości są to studia materiałowe, obrazujące po- 8 Wstęp pularność wybranych fenomenów literackich. Uszeregowane w porządku diachronicznym dają możliwość dostrzeżenia historyczno-kulturowych pra- widłowości sterujących społecznymi procesami zachowań lekturowych. Irena Socha Krystyna Koziołek Lektura etyczna — przebrzmiała moda czy interpretacyjna konieczność? Etyka i literatura „Istnieje coś moralnego, coś, co znajduje się głębiej niż same idee, po- nieważ dzieła literackie nieodmiennie mają do czynienia z walką dobra ze złem”1 — pisała Iris Murdoch. Jeszcze do niedawna słowa te brzmiałyby nam w uszach jakoś staro- świecko, anachronicznie, nienowocześnie lub trąciłyby szkolnym banałem. Dziś związek etyki i lektury stał się jedną z wiodących kwestii zajmujących badaczy literatury. Przede wszystkim dlatego, że już chyba nikt nie wierzy w możliwość autonomiczności poszczególnych dyscyplin humanistyki. Filo- zofia była tradycyjnie szkołą dobrego życia, jednak w wieku XX jej pozycja skomplikowała się za przyczyną filologii, co zapowiedział Nietzsche jeszcze stulecie wcześniej, a jego projekt dopełniła dekonstrukcja. W jej obrębie fi- lozofia i literatura oświetliły się wzajemnie, pozwalając Jacques’owi Derri- dzie przemyśleć filozoficznie literaturę, a filozofię potraktować literacko. Filozofia umożliwia badanie sił, jakimi literatura oddziałuje na język. Litera- tura to ślady jednostkowego; nieustanne zderzenia idiomów mowy. Filozo- fia pozwala podminowywać teorię, sama jednak nie pozostaje „czysta”, ale otwiera się na bogactwo mowy, na której zresztą zawsze pasożytowała, co pokazał Derrida w Białej mitologii. Pomieszane ze sobą — literatura i filozo- fia — sprawiły, że granice odrębności tych dyscyplin ulegały zatarciu. Derri- 1 B.Magee: Filozofia a literatura. Dialog z Iris Murdoch. Przeł. P. M r ó z, A. W a r - miński. W: Estetyka w świecie: wybór tekstów. T. 3. Red. M. Gołaszewska. Kraków 1991,s.165. 10 Krystyna Koziołek da podkreślał (Pozycje), że jego teksty nie należą ani do rejestru filozofii, ani literatury. Zatem, o dziwo, wzajemne obdarowywanie się przez literatu- rę i filozofię nie spowodowało osłabienia którejkolwiek z nich. Wręcz prze- ciwnie, wzmocniło dynamikę tych dyskursów: ruchliwość, otwartość, zda- rzeniowość, nieprzynależność do określonego miejsca w systemie tradycji. Literatura, która zawsze była wielkim poligonem jednostkowych odmian mowy, teraz może dodatkowo filozofować o własnej inności. Przez chwilę zatem pofilozofuję nad swoją jednostkowością. Dawno temu, u samych początków pracy w szkole, zapragnęłam zoba- czyć w rzeczywistości szkolnego czytania i komentowania literatury szansę na spełnienie pewnej utopii: mianowicie, że fortunna, pojedyncza lektura tekstu literackiego w klasie będzie efektem syntezy trzech dyscyplin literatu- roznawczych: teorii literatury, historii literatury i metodyki. Dzięki zastoso- waniu ustaleń każdej z nich, projektowany uczeń-czytelnik zyskałby kompe- tencje lokowania tekstu w obrębie procesu historycznoliterackiego oraz stosowania technik analitycznych i interpretacyjnych. Wskazane umiejęt- ności nabyłby wiedziony procedurami metodyki, których dysponentką byłam ja. Szybko jednak okazało się, że na terenie każdej z wymienionych dyscy- plin istnieje swego rodzaju „ziemia niczyja” — terytorium, do którego żaden z systemowych dyskursów nie chce się przyznać. A jest nim indywidualne doznanie czytającego, ujawnione i wprowadzone w przestrzeń lekcji litera- tury. Pojedyncze, subiektywne sądy i przeżycia, kosmos sytuacji lekcyjnych — słowem: cała swoista „mikrologia dydaktyki” pleni się bujnie poza grani- cami teorii odbioru i metodyki, będąc zarazem zbiorowiskiem niewykorzy- stanych „popędów czytania”. Wiele lat później, w 2001 roku, Michał Paweł Markowski zamieścił w „Pamiętniku Literackim” artykuł przeglądowy o zwrocie etycznym. Tekst nosił tytuł Zwrot etyczny w badaniach literackich i był jednym z pierwszych polonistycznych omówień tego nurtu2. Uwiedziona anglosaskimi publika- cjami spod znaku krytyki etycznej, za szczególny w swojej historii czytania tekst uznałam artykuł Marthy Nussbaum: Czytać, aby żyć, w którym autorka tak określa podstawę swego pojmowania funkcji czytania: ludzi obchodzą książki, które czytają; przemieniają się pod wpływem tego, co ich obchodzi — tak w czasie lektury, jak i potem, kiedy zmiana zacho- dzi na wiele różnych sposobów, zbyt subtelnych do wykrycia. Jeśli jednak 2 M.P.Markowski: Zwrot etyczny w badaniach literackich. „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 1. Systematycznego i krytycznego omówienia tego nurtu badań literackich dokonała Danuta Ulicka wartykule„Zwrot” etyczny w badaniach literackich.W:Polonistyka w prze- budowie. Literaturoznawstwo — wiedza o języku — wiedza o kulturze — edukacja. Zjazd polonistów Kraków, 22—25 września 2004. T. 1—2. Red. M. Czermińska iin.Kraków2005. Lektura etyczna — przebrzmiała moda... 11 czytelnik jest osobą refleksyjną, która (od siebie oraz w imieniu swojej wspólnoty) stawia pytanie, na czym polega dobre życie, to wówczas nie unikniemy następujących kwestii: w czym tkwi istota tych literackich przy- jaźni, w których odnajdujemy samych siebie? Jaki jest ich wpływ na mnie, na innych, na moją społeczność? W jakim towarzystwie pragniemy spę- dzić nasze życie?3 Tak zaczęła się moja przygoda z krytyką etyczną, której zapisem jest książka Czytanie z innym. Etyka. Lektura. Dydaktyka4. Teraz, gdy wracam do źródeł obecności lektury etycznej w rodzimym li- teraturoznawstwie, prace Wayne’a Bootha, Marthy Nussbaum,