# 14 | De standenmaatschappij is in Nederland nog altijd sterk Tekst: Wim de Wagt / beeld: Stadsarchief Amsterdam en Het Nationaal Archief De standenmaatschappij is in Nederland nog altijd sterk Jos van Kemenade, oud-minister van Onderwijs en oud-commissaris van de Koningin in Noord-Holland, overleed in februari van dit jaar op 82-jarige leeftijd. Niet lang voor zijn dood liet hij in een interview voor het Oral History-project van het NHA blijken nog niets van zijn maatschappelijke betrokkenheid en scherpte te hebben verloren. ‘We lopen in Nederland achter met het onderwijs.’ Jos van Kemenade werd ketting. Verder bekleedde hij tal Langer onderwijs geboren in 1937 in een rooms- van bestuursfuncties. katholiek gezin in Amsterdam, geven naar de maar werd lid van de PvdA. Bij Etiket mogelijkheden de meeste mensen zal hij voor Als ik uw carrière overzie, dan van de kinderen altijd bekend blijven als de vermoed ik dat er meerdere hervormingsgezinde minister zielen in uw borst kloppen: een van Onderwijs en Wetenschap- wetenschappelijke, bestuurlijke pen in het kabinet Den Uyl en politieke. Ervaart u dat zelf (1973-1977), en later ook in het ook zo, of is er een ziel die har- kabinet Van Agt II (1981-1982). der klopte dan een andere? Maar van huis uit was hij on- ‘Nou nee, dat laatste niet,’ zegt Rechts Affiche voor een manifestatie over derwijssocioloog. En voordat hij hij, thuis op de bank in zijn de middenschool in Amsterdam, met onder benoemd werd tot Commissaris appartement in Heiloo, zijn anderen Jos van Kemenade als spreker, van de Koningin, droeg hij in onafscheidelijke pijp binnen 22 maart 1979, Stadsarchief Amsterdam. Eindhoven de burgemeesters- handbereik. ‘Maar het zijn wel 8 9 # 14 | De standenmaatschappij is in Nederland nog altijd sterk Jos van Kemenade, 2019, inzichten, terwijl katholiek-zijn, “die zogenaamde katholiek”, en hoeken meer leerkrachten en fa- foto: Jos Fielmich. of christelijk-zijn, een religieuze toen heeft Van Duinkerken dat ciliteiten kregen. Ik heb de Stich- component is – die ik niet meer gedicht gemaakt.’ ting voor Leerplan Ontwikkeling heb overigens. Nee, dat zijn opgericht en de gemiddelde len.” Maar voor mijzelf vind ik verschillende werelden. Daar is in Middenschool klassengrootte met vijf kinderen dat die rollen, die functies, door de jaren zestig en zeventig een De meeste bekendheid verwierf verlaagd. Maar die middenschool elkaar heen liepen.’ einde aan gemaakt.’ Van Kemenade als minister van zal altijd aan me blijven hangen Onderwijs. Begeesterd door idee- en als ik doodga zal er in de Hebben deze eigenschappen Heeft het u geholpen in uw poli- en over emancipatie en gelijke krant staan, dat de man van de elkaar bevrucht in uw leven? tieke leven dat u een katholieke kansen, ontpopte hij zich in Den middenschool overleden is.’ ‘Zeker. Ik kon als minister van achtergrond had? Haag als een energieke onder- Onderwijs beter functioneren ‘Nee, dat heeft mij in een be- wijshervormer, die verschillende Maar de middenschool is toch omdat ik op dat terrein weten- paalde periode als minister zelfs fundamentele vernieuwingen in eigenlijk niet gelukt? schapper was, en er heel veel tegengewerkt. Op een gegeven het onderwijs probeerde door ‘Nou ja, die was tot mislukken van wist. Een minister moet toch moment vonden partijen in het te voeren, met wisselend succes gedoemd. Er deden een stuk of op zijn minst behoorlijk geïnfor- maatschappelijk veld dat ik te overigens. De publieke opinie vijftien scholen aan mee. Met meerd zijn over wat er op zijn weinig rekening hield met het associeert Van Kemenade vooral een krans van scholen eromheen beleidsterrein speelt! En ook als bijzonder onderwijs. Toen is er met de middenschool, maar dat die meekeken en het experiment bestuurder had ik er profijt van. door zeven grote katholieke or- begeleidden. Geleidelijk moest Maar niet vakinhoudelijk, want ganisaties een petitie tegen mij aan de hand van de opgedane als burgemeester of als Com- opgesteld, en is er zelfs gezegd We lopen in ervaringen de opzet worden zeer verschillende manieren van wat voor soort feiten er zijn in missaris van de Koningin heb je door de Nijmeegse hoogleraar Nederland echt verbeterd. Er zou in de Tweede handelen, zeer verschillende de samenleving. De bestuur- beleidsmatig maar betrekkelijk (en KVP-politicus; wdw) Frans Kamer een wet gemaakt wor- disciplines ook. Als wetenschap- der heeft dit ook nodig, én hij weinig met het onderwijs te Duynstee, dat dát de gevaar- achter op dit den met een nog niet ingevulde per moet je objectief en zeer heeft de politicus nodig om het maken. Maar je hebt daardoor lijkste zijn, die “doorgebroken” punt, hierin zijn invoeringsdatum, zodat de resul- empirisch naar de feiten zoeken democratisch proces te laten wel ervaring opgebouwd om het (seculiere; wdw) katholieken.’ taten van onderzoek en ervaring en deze proberen te verklaren. functioneren.’ democratisch proces te kunnen we achterlijk erin verwerkt konden worden. Als bestuurder moet je ervoor ‘Maar toen ik in de politiek zat, laten functioneren en de be- En wat antwoordde u hem toen? Dat zou een proces van tien jaar zorgen dat het bestuurlijk leven werd voortdurend, zeker door de stuurlijke verhoudingen in stand ‘Dat weet ik niet meer. Ik heb zijn. Maar mijn opvolger, minister kan functioneren. En als politicus mensen die tegen mij waren, ge- te kunnen houden.’ daarover wel artikelen geschre- van Onderwijs Arie Pais (VVD), zorg je dat bepaalde standpun- sproken over “die wetenschapper ven. Misschien heb ik wel geant- beeld is te beperkt, vindt hij zelf. zag er geen brood in. Integen- ten vertegenwoordigd worden. Van Kemenade”. En toen ik in Katholieke achtergrond woord met de strofe van Anton ‘Een veel groter wapenfeit van deel, hij heeft er korte metten Dat kan in botsing komen met het bestuur kwam, hadden ze Er is nog zo’n opvallende combi- van Duinkerken: “Jawel meneer, mij is de Wet op de Basisschool, mee gemaakt en het experiment elkaar. Maar dat hoeft niet.’ het over “die politicus”. Mensen natie: katholiek en sociaaldemo- ik noem mij katholiek en duizen- die in 1985 van kracht werd is weggevloeid.’ ‘In mijn geval hadden “de politi- plakken een bepaald etiket op craat. den eeuwen kunnen het woord (hierin werd onder andere de sa- ‘Een van de belangrijkste doel- cus” en “de wetenschapper Van je en dat wordt gebruikt in het ‘Dat is helemaal niet opvallend. verklaren aan u en uw opgewon- menvoeging van de kleuterschool stellingen van de middenschool Kemenade” beide betrekking op debat. Dat gebeurde vooral in de Alsof katholieken geen sociaal- den kliek.” Dat was overigens het en lagere school in de basis- was om het selectiemoment bij het onderwijsveld. Daar raak- Tweede Kamer. “Die wetenschap- democraat kunnen zijn! Tuurlijk antwoord van Van Duinkerken school geregeld; wdw). Verder de overgang van het basisonder- ten ze elkaar, want ze hadden per Van Kemenade” had natuur- wel, bij uitstek! Sociaaldemo- tegen Mussert, de leider van de heb ik het onderwijsvoorrangs- wijs naar het voortgezet onder- elkaar nodig. De politicus heeft lijk iets denigrerends, zo van: cratie en christelijke politiek NSB. Een prachtig gedicht, moet beleid mogelijk gemaakt, waar- wijs later te laten plaatsvinden. de wetenschapper nodig – als “Die man weet het altijd beter, zijn politieke bezigheden, zijn je eens lezen. Prachtig. Want door scholen met veel kinderen Want van kinderen op elf- of hij het goed doet– om te weten maar hier heeft hij niks te vertel- afwegingen van belangen en Mussert viel Van Duinkerken aan, uit lagere sociaal-economische twaalfjarige leeftijd bestaat nog 10 11 # 14 | De standenmaatschappij is in Nederland nog altijd sterk Minister Van Kemenade krijgt een petitie aangeboden van het Actiecomité Amster- dams Onderwijs, 13 juni 1973, Nationaal Archief. Rechts Minister Van Kemenade bij de behandeling van de begroting van Onderwijs en Wetenschappen in de Eerste Kamer, 11 maart 1975. V.l.n.r. staatssecretaris van Onderwijs G. Klein, minister voor Wetenschapsbeleid F.H.P. Trip, minister Van Kemenade en staats- secretaris van Onderwijs A. Veerman, Nationaal Archief. gerealiseerd worden. We lopen zou worden ingevoerd, wat zou Maar goed, ik ben 82, ik vind dat in Nederland echt achter op dit daarvan op de langere termijn ze het maar moeten uitzoeken. Ik een onvoldoende beeld van hun naar havo/vwo te gaan. De invoeren als ik weer minister was punt, hierin zijn we achterlijk. het effect kunnen zijn op de rook mijn pijp.’ • capaciteiten. Daardoor is bij de tienerschool komt eigenlijk al- geworden, antwoordde ik altijd: Heel veel landen om ons heen, samenleving? schoolkeuze de invloed van het leen in relatief kleine gemeenten “Nee, ik denk het niet.” Omdat internationale organisaties, zeg- ‘Talenten die nu zo vroeg moeten sociaal-economisch milieu van voor, waar een klein pakket van dat wéér tot heftige polarisatie gen: “Nederland, stop met die te kiezen dat ze naar hun aard de ouders dominant, en niet de zou leiden, waar de kansenge- vroege selectie!” En toch gaan en capaciteit geen behoorlijke Jos van Kemenade (6 maart capaciteiten van de kinderen.’ lijkheid niet mee gediend is. Wat we ermee door.’ keuze kúnnen maken, gaan dan 1937-19 februari 2020) werd ‘Die wetenschap- ik nu zou voorstellen, is die twee niet langer verloren, zowel voor in november 2019 geïnter- Tienerschool per Van Kemena- jaar basisvorming aan het begin Hoe komt dat? het beroepsleven als voor de viewd door Wim de Wagt Een recente opvolger van de van het voortgezet onderwijs ‘Doordat de standenmaatschap- algemene vorming. Het voordeel in het kader van het Oral middenschool lijkt de zogeheten de’ had natuurlijk overhevelen naar de basisschool, pij in Nederland sterker is van de basisschool is dat men History-project met oud- tienerschool. In dit schooltype iets denigrerends en een basisschool maken tot gebleken dan in andere landen. daar veel meer gewend is aan bestuurders van Haarlem en kiezen de kinderen pas op hun veertien jaar.