Od HOrOdła dO HOrOdła (1413–2013) Unia HOrOdelska – dzieje i pamięć Od HOrOdła dO HOrOdła (1413‒2013) Unia HOrOdelska – dzieje i pamięć WystaWa mUzeUm zamOjskiegO W zamOściU i mUzeUm HistOrii pOlski mUzeUm zamOjskie W zamOściU 29 IX – 31 XI 2013 HOnOrOWy patrOnat prezydenta rzeczypOspOlitej pOlskiej BrOnisłaWa kOmOrOWskiegO Zamość–Warszawa 2013 scenariusz wystawy (w porządku alfabetycznym) materiały ikonograficzne: Igor Kąkolewski, Piotr Kondraciuk, Karol Mazur, Jolanta Sikorska-Kulesza Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie Archiwum Państwowe w Lublinie kuratorzy wystawy Biblioteka Narodowa w Warszawie Piotr Kondraciuk, Igor Kąkolewski Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Fundacja Książąt Czartoryskich – Biblioteka Książąt Czartoryskich projekt i aranżacja plastyczna wystawy w Krakowie Ryszard Kajzer – Zerkaj Studio – wystawa plenerowa Lwowskie Muzeum Historyczne we Lwowie Mirosław Bańkowski, Irena Cecot Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego (współpraca) – wystawa w Muzeum Zamojskim w Tarnowie Muzeum Historii Polski w Warszawie Muzeum Historyczne Miasta Stołecznego Warszawy redakcja naukowa książki Muzeum im. Ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie Igor Kąkolewski, Piotr Kondraciuk, Michał Kopczyński Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie Muzeum Lubelskie w Lublinie recenzenci naukowi książki Muzeum Okręgowe w Rzeszowie Dr hab. Jarosław Czubaty, prof. UW (IH UW) Muzeum Okręgowe w Tarnowie Dr hab. Piotr Ugniewski (IH UW) Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Muzeum Zamojskie w Zamościu, korekta Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Jacka w Horodle Agnieszka Krasnodębska Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie, Zamek Królewski w Warszawie – Kolekcja T. Niewodniczańskiego tłumaczenie ‒ streszczeń i artykułu z języka angielskiego: Tristan Korecki ‒ z języka ukraińskiego: Piotr Kondraciuk ‒ z języka litewskiego: Bartłomiej Kowal projekt graficzny, skład, łamanie copyright by ©: Muzeum Zamojskie w Zamościu Andrzej Bohun i Muzeum Historii Polski w Warszawie Okładka Zamość-Warszawa 2013 Fragment fresku w kaplicy Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim „Ornamentˮ z projektu wystawy autorstwa Ryszarda Kajzera druk i oprawa Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej GAUDIUM isBn: 978-83-60893-44-9 SPIS TReŚCI słowo wstępne: Andrzej Urbański, Robert Kostro .................................................................................... 7 maria koczerska, Horodło 1413 w kontekście związków Korony z Litwą w późnym średniowieczu ..... 11 igor kąkolewski, Jedno nierozdzielne i nieróżne ciało Rzeczypospolitej Obojego Narodu – o metaforyce „wcielenia” i „ciała” w polsko-litewskich dokumentach unijnych XV i XVI wieku 31 karol mazur, Na drodze ku równouprawnieniu: Rusini w państwie polsko-litewskim do 1569 roku ...... 45 robert Frost, „…kryć się przed psami”. Problem dialogu polsko-szkockiego w latach 1550–1707 ...... 63 jolanta sikorska-kulesza, Z tradycji unii horodelskiej w okresie zaborów. Konteksty polityczne ......... 81 alvydas nikžentaitis, Unie polsko-litewskie w kulturach pamięci Litwy ................................................... 103 natalia Biłous, Tematyka unii w historiografii ukraińskiej ................................................................ 119 kazimierz Wóycicki, Okiem narratologa: Unia horodelska w kulturze pamięci państw sukcesorów dawnej Rzeczypospolitej ......................................................................................... 131 Wystawa ...................................................................................................................................................... 147 7 OD HORODłA DO HORODłA SłOWO WSTęPNe Unia w Horodle ‒ wystawa po 600 latach Rocznice ważnych wydarzeń historycznych są inspiracją do ich upamiętnienia w różny sposób. W roku 2013 przypomnieliśmy w Muzeum Zamojskim 600. rocznicę przyjęcia w Horodle nad Bugiem unii polsko-litew- skiej – doniosłego aktu, ważnego dla obu narodów i państw, mającego swoje konsekwencje dla kolejnych pokoleń Polaków i Litwinów, jak również dla sąsiednich narodów. Wcześniejsze, dobre doświadczenia współpracy z Muzeum Historii Polski w Warszawie skłoniły nas do podjęcia realizacji kolejnego przed- sięwzięcia wystawienniczego „Od Horodła do Horodła. Unia horodelska: dzieje i pamięć (1413–2013)”. Warto przypomnieć przygotowaną wspólnie w 2012 roku na Zamku Królewskim w Warszawie wystawę „Pod wspólnym niebem. Rzeczpospolita wielu narodów, wyznań, kultur (XVII–XVIII w.)”, która wzbudziła wielkie zainteresowanie zwiedzających. Obie wystawy objął honorowym patronatem Prezydent Rzecz- pospolitej Pan Bronisław Komorowski. W salach Muzeum Zamojskiego udało nam się zaprezentować bezcenne eksponaty i pamiątki zwią- zane z unią horodelską, jak również ukazujące tradycję tego wydarzenia kultywowaną przez kolejne pokolenia, szczególnie w okresie zaborów. Chciałbym serdecznie podziękować Dyrektorom instytucji z Polski i Ukrainy, które udostępniły swoje unikalne częstokroć zbiory; od oryginalnych dokumentów pergaminowych, druków, ikonografii po różnego rodzaju pamiątki z okresu XIX i XX wieku świadczące o trwałej pamięci o unii horodelskie w świadomości potomnych. Słowa podziękowania kieruję do dyrektora Muzeum Historii Polski Roberta Kostro i grona pracowni- ków z prof. Igorem Kąkolewskim na czele oraz dra Piotra Kondraciuka i pracowników naszego Muzeum, bowiem bez ich zaangażowania i pracy trudno byłoby zrealizować to przedsięwzięcie. Realizacja wysta- wy była możliwa dzięki wsparciu finansowemu ze strony Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Dziedzictwo Kulturowe – Wspieranie działań muzealnych oraz Prezydenta Miasta Zamość, za co składam serdeczne podziękowania. Do szerokiej promocji 600. rocznicy unii horodelskiej w istotny sposób przyczyniła się prezentacja plenerowej wersji ekspozycji w Zamościu, Horodle, Warsza- wie i Hrubieszowie, z którą zapoznało się wielu mieszkańców tych miast i turystów. Należy podkreślić, że obok upamiętnienia rocznicy unii w postaci wystawy, w Zamościu odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa: „Unia w Horodle na tle stosunków polsko-litewskich od Krewa OD HORODłA DO HORODłA 8 do Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów”, zorganizowana przez Stowarzyszenie Potomków Sejmu Wielkiego, oraz przygotowane przez władze Gminy uroczystości w Horodle, które okazały się ważnym wydarzeniem dla lokalnej społeczności. Wyrażam nadzieję, że przypomnienie w postaci wystawy w zamojskim muzeum tak doniosłego wyda- rzenia historycznego, jakie miało miejsce przed 600 laty w nieodległym od naszego miasta Horodle, wpisze się w wieloletnią tradycję obchodów tej rocznicy. Andrzej Urbański Muzeum Zamojskie w Zamościu Unia jako mit i rzeczywistość Unie polsko-litewskie to jedno z najbardziej doniosłych doświadczeń historycznych Polski. Unia horodel- ska w 1413 roku była ważnym etapem w procesie prowadzącym do stworzenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1569 roku. To ona utrwalała związek dynastyczny, przenosiła z Korony na Litwę szereg roz- wiązań ustrojowych, przyczyniając się do integracji obu państw. To ona tworzyła związki pomiędzy rodami polskimi i litewskimi. Ufundowany na obopólnym interesie związek dwóch państw i narodów stał u pod- staw potężnego organizmu politycznego organizującego znaczną część życia politycznego, kulturalnego i gospodarczego europy Środkowej i Wschodniej. Unie polsko-litewskie stworzyły atrakcyjny model ustro- jowy i cywilizacyjny. Ukształtowana w ich wyniku Rzeczpospolita nie była krainą idylli, o czym świadczy m.in. konflikt domowy na ziemiach ruskich wokół unii brzeskiej z 1596 roku, a potem powstania kozackie. A jednak atutów ustrojowych dawnej Rzeczypospolitej było chyba więcej niż wad. Świadczy o tym wiele faktów, choćby i ten, że w orbitę wpływów polsko-litewskich wchodziły dobrowolnie zarówno całe państwa (np. Kurlandia), jak i liczni imigranci z różnych narodów, od Ormian po Holendrów i Szkotów. Nawet powstania kozackie mają u swoich początków nie tyle chęć zerwania z modelem ustrojowym Rzeczypospolitej, ile żądanie rozciągnięcia praw szlacheckich na aspirującą do wyższej pozycji politycznej nową grupę społeczną i etniczną – Kozaków. Unia horodelska niosła ważne skutki dla późniejszego rozwoju polskiej tożsamości, stając się waż- nym punktem odniesienia w okresie zaborów, szczególnie w dobie powstania styczniowego. W doświad- czeniu Rzeczypospolitej szukali inspiracji romantyczni pisarze. Zygmunt Krasiński pisał: Wszystko, do czego Europa dni naszych skwapliwie, a nieraz niedojrzale, niezręcznie i gwałtownie brać się będzie, to Polska już w piersiach swych nosi i wypracowywa: wolność i braterstwo polityczne – rzeczpospolitę i króla – demokracją, jak fale płynne, ogromne oceanu [...]. Wieków trza będzie światu, by takiego ideału dostąpił w myśli, a wielu drugich, by go w pełni i mierze urzeczywistnił. [...] Król wybieralny – sejmy – sejmiki – pospolite ruszenie [...] – najszersza, najmiłosierniejsza tolerancja religijna – otwarte schronienie wszystkim wygnańcom z Włoch, Niemiec, Francji – równość przed 9 OD HORODłA DO HORODłA prawem wszystkiej szlachty, ówczesny naród składającej – miasto podbojów przykład niepodległości i wolności, a przy tym rządu, potęgi, oświaty, ogłady, miłością ciągnący k'sobie postronne ludy. Muzeum Historii Polski z przyjemnością przyjęło zaproszenie Muzeum Zamojskiego, żeby uczestni- czyć we wspólnym projekcie wystawienniczym w przekonaniu o znaczeniu obchodów unii. Zamość jest jedną z najpiękniejszych pamiątek po Rzeczypospolitej, a z racji geograficznej bliskości