POD REDAKcją SYLWII BIELAWSKIEJ Wałbrzych 2013 Przewodniczący Rady Programowej dr hab. Romuald M. Łuczyński, prof. WSB we Wrocławiu Zastępca Przewodniczącego Rady Programowej dr Dorota Sula Sekretarz Elżbieta Kwiatkowska-Wyrwisz Recenzje ks. prof. dr hab. Zdzisław Kropidłowski, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy prof. dr hab. Andrzej Solecki, Uniwersytet Wrocławski prof. dr hab. Stanisław Staśko, Uniwersytet Wrocławski prof. dr hab. Grzegorz Strauchold, Uniwersytet Wrocławski Redakcja Sylwia Bielawska Projekt koncepcji typograficznej Sylwia Bielawska, Jacek Zych Korekta Sylwia Bielawska Projekt okładki Ireneusz Piwowarski Skład komputerowy Jacek Zych Publikacja dofinansowana ze środków Gminy Wałbrzych w formie wspierania realizacji zadania publicznego z zakresu kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego w 2013 r., w ramach zadania nr 3: wydawanie niskonakłdowych publikacji dokumentujących wiedzę o przeszłości, dniu dzisiejszym i tradycjach miasta Wałbrzycha pod nazwą: rocznik „NOWA KRONIKA WAŁBRZYSKA” (wersja papierowa i cyfrowa) © Copyright by Fundacja MUSEION, 2013 Wszystkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Tytuł oraz koncepcja typograficzna są zastrzeżonymi ele- mentami Wydawcy. Wydanie I, ark. wyd. 16, ark. druk. 18,5, papier offset 80g/m2 ISBN 978–83–936834–0–6 Wydawca: Fundacja MUSEION, ul. Ustroń 1/2, 58-300 Wałbrzych tel. +48 887 975 474 e-mail: [email protected] www.fundacjamuseion.pl Druk: K&K Usługi poligraficzne Grzegorz Kamiński, ul. Ostatnia 22, Kraków SPIS treści Wstęp 9 Część I. HISTORIA I ROZWÓJ MIASTA Ryszard Bełdzikowski Zarys dziejów województwa wałbrzyskiego. Część I: lata 1975–1989 15 Bogna Ludwig Nowe Miasto – secesyjna dzielnica Wałbrzycha 41 Małgorzata Babińska Wałbrzych codzienny – wstępna diagnoza społeczeństwa 65 Jerzy Kosmaty Techniczna kadra kierownicza Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego w latach 1945–2000 75 Roman Szełemej Restrukturyzacja wałbrzyskich szpitali w latach 2002–2008 105 Kazimierz Kozakiewicz Woda dla Wałbrzycha 113 Część II. SZKOLNicTWO I EDUKACJA Piotr Retecki Szkolnictwo z niemieckim językiem nauczania w powiecie i mieście Wałbrzych w latach 1950–1961 135 Beata Detyna Wałbrzyskie uczelnie wyższe – potencjał i perspektywy kreowania wizerunku miasta oraz regionu 151 Część III. ŻyCIE KULTURALNE Dorota Sula 30-lecie Muzeum Gross-Rosen 165 Sylwia Bielawska Wałbrzyscy wydawcy w latach 1945–1989 183 Elżbieta Kwiatkowska-Wyrwisz Struktura organizacyjna biblioteki publicznej w Wałbrzychu w latach 1945–2011 207 Kazimierz Niemierka Historia Teatru Poezji „Kleks” 229 Ryszard Ratajczak Epizod wałbrzyski Zdzisława Beksińskiego 239 Część IV. SłAWNI WałbRZYSZANIE Wojciech Klas Alfons Szyperski – regionalista wrzesińsko-wałbrzyski. Przyczynek biograficzny 253 Tomasz Nochowicz Wałbrzyscy duszpasterze ks. Apolinary Wałęga i ks. Adolf Iwańciów 275 INFORMACJE O AUTORACH 293 Szanowni Państwo, statni tom „Kroniki Wałbrzyskiej” ukazał się w ubiegłym stuleciu, nawet ty- siącleciu... Po trzynastu latach przerwy wznawiamy jej wydawanie. Z per- spektywy kilkunastu lat możemy skonstatować zmiany, które zaszły w na- Oszym mieście – wielkie i nieodwracalne zmiany! Wałbrzych przestał być stolicą województwa, ale w tym roku po dziesięciu latach odzyskał prawa powiatu. Utworzona w 2012 r. Aglomeracja Wałbrzyska skupia obec- nie dwadzieścia trzy gminy położone wokół Wałbrzycha. Jej utworzenie ma na celu zintegrowanie działań do zbudowania lokalnego potencjału gospodarczego z wykorzy- staniem warunków naturalnych, społecznych oraz kulturowych. Nie ma już przemysłu górniczego, hut. Ze sławnych wałbrzyskich fabryk produ- kujących porcelanę – „Wałbrzych”, „Książ” – została tylko jedna „Krzysztof”. Wraz z przemysłem górniczym odeszły w przeszłość zakłady produkcyjne, które były z nim związane. Po restrukturyzacji przemysłu, w miejsce zamkniętych zakładów pra- cy „jako rekompensata dla miasta” powstała Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomicz- na (32 podstrefy), w której funkcjonuje ponad 200 firm, w tym m.in.: Toyota, Cer- sanit, Faurecia, IBM. Miasto zyskuje charakter wielkomiejski. Sklepy wielkopowierzchniowe, galeria handlowa, nowoczesne sale kinowe w Cinema City, mocno rozbudowana sieć ban- ków. W głównych ciągach komunikacyjnych następuje wymiana nawierzchni i me- diów. Ukwiecone latarnie, ścieżki rowerowe, Centrum Wypoczynku „Aqua Zdrój”, Park Wielokulturowy Stara Kopalnia. Po mieście kursują nowoczesne autobusy firmy „Solaris” z bezpłatnym dostępem do internetu, odnowione przystanki wyposażone zo- stały w elektroniczne tablice z rozkładem jazdy. Zreorganizowane szpitale dysponują nowoczesną aparaturą medyczną oraz wy- kwalifikowaną kadrą obejmując opieką medyczną ok. 600 000 mieszkańców regionu. Sytuacja demograficzna wymusiła wprowadzenie zmian w sieci szkół. W trosce o najmłodszych wałbrzyszan powstały nowe żłobki. Z kolei wałbrzyskie uczelnie wyż- sze zyskują coraz większy prestiż w Polsce. Przy Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Angelusa Silesiusa powstał pierwszy w mieście nowoczesny kampus akademicki. Zmienił się park miejski im. Jana III Sobieskiego; jeszcze w tym roku zmieni się otoczenie ratusza – Ratusz zyska nowy dach, trwają prace renowacyjne przy ratuszo- wych witrażach oraz w kościele pw. śś. Aniołów Stróżów. Rozpoczęły się prace nad projektem wykonawczym mającym na celu uzyskanie pozwolenia na budowę nowe- go budynku (po byłym Górniczym Domu Kultury Kopalni „Wałbrzych”) Filharmo- nii Sudeckiej. Oddano do użytku – na cele konferencyjne – kolejne, III piętro zamku Książ. Wkrótce zbudowane zostanie centrum przesiadkowo-handlowe przy nowo po- wstałym przystanku kolejowym Wałbrzych Śródmieście przy ul. Wysockiego. Wałbrzych słynie w regionie z przedsięwzięć kulturalnych, które na stałe wpisały się w kalendarium imprez miasta: Międzynarodowy Festiwal Kameralistyki im. księżnej Daisy, warsztaty GOSPEL, Letnia Serenada, Turniej Tenorów, Ogólnopolska Giełda Kabaretowa „Przewałka”. W tym roku, notabene Roku Księżnej Daisy, do kalendarza wydarzeń dołączyły nowe przedsięwzięcia m.in. I Festiwal Małych Prapremier – Te- atru Lalki i Aktora. Teatr Dramatyczny obchodzący pięćdziesięciolecie zainicjował nowy cykl przedstawień w formie kabaretowej – opowiada w nim historię miasta i ludzi. Wizerunek Wałbrzycha w ostatnich latach zmienił się na bardziej przyjazny. Chociaż problemy, które nękają miasto i jego mieszkańców nadal są uciążliwe i wymagają jak najszybszego rozwiązania, to jednak z coraz większą nadzieją i optymi- zmem podejmujemy starania o to, aby nasze miasto wyglądało coraz ładniej, abyśmy czuli się w nim nie tylko dobrze, ale i potrzebni. Prezydent Wałbrzycha dr n. med. Roman Szełemej WStęp ył rok 1972. Jeśli chodzi o badania regionalne, lata siedemdziesiąte ubiegłe- go wieku to okres niemałej aktywności. To właśnie wtedy z inicjatywy władz politycznych oraz organizacji społecznych 8 lutego reaktywuje się powstałe Bw 1957 r. Wałbrzyskie Towarzystwo Kultury, które powołano z inicjatywy Józefa So- roki, Alfonsa Drabenta, Tadeusza Gretschela i Adama Tokarza. Głównym zadaniem towarzystwa było inicjowanie oraz integrowanie życia kulturalnego mieszkańców mia- sta poprzez szeroką działalność kulturalno-oświatową. Aktywność ta miała się kon- centrować na organizowaniu imprez artystycznych, pogłębianiu wiedzy o mieście, inspirowaniu i współudziale w tworzeniu trwałych osiągnięć kulturalnych i artystycz- nych, a także podejmowaniu inicjatywy wydawniczej. Już podczas walnego zgroma- dzenia licznie zebrani członkowie domagali się, aby głównym motywem działalności towarzystwa pozostawała troska o ruch wydawniczy – podnoszono konieczność pod- trzymania chlubnej tradycji „Biblioteki Wałbrzyskiej”. W tym celu powołano Sekcję Wydawniczą, odpowiedzialną za wybór repertuaru i przygotowanie prac do druku, w skład której wchodzili: Eufrozyna Piątek, Jarosław Haak, Alfred Restel, Eufrozyn Sagan, Edmund Jońca. To właśnie ta grupa osób odpowiadała za prawidłową realiza- cję polityki wydawniczej, której głównym założeniem była popularyzacja problema- tyki społecznej, gospodarczej i kulturalnej oraz rozpowszechnianie dzieł wałbrzyskich twórców. Plany wydawnicze towarzystwa były ambitne, a wśród zgłoszonych propo- zycji przeważały prace o charakterze regionalnym „dotyczące historii Wałbrzycha, jego przemysłu, kultury, właściwości przyrodniczo-geograficznych, współczesnych proble- mów społecznych”1. Niestety z nie do końca wiadomych powodów dopiero rok 1979 był rokiem ogromnych zmian w działalności edytorskiej towarzystwa – uzyskano wówczas zgo- dę na wydawanie „Kroniki Wałbrzyskiej”, rocznika popularnonaukowego, który miał utrwalić bogactwo zdarzeń i dokonań oraz zachować na przyszłość fakty przeszłości, a także dnia dzisiejszego. Jak donosiła miejscowa prasa „redaktorzy tego periodyku mają ambicję prowadzenia na jego łamach ścisłej, poniekąd naukowej dokumentacji dzie- jów Wałbrzycha i jego dnia dzisiejszego – zarówno w dziedzinie gospodarki, jak i kul- tury, zarówno w zakresie życia społecznego, jak i oryginalnej twórczości artystycznej”2. Przygotowaniem do druku zajmowało się kolegium redakcyjne złożone głównie z wałbrzyskich członków towarzystwa, ale cały proces redakcyjny oraz druk został 1 E. Antoniewska, Wałbrzyskie Towarzystwo Kultury, „Kronika Wałbrzyska” 1979, s. 56. 2 Jah, WTK ma przyszłość, „Trybuna Wałbrzyska” 1979, nr 7, s. 4. 10 Wstęp przekazany w gestię profesjonalnej oficyny Państwowego Wydawnictwa Naukowego (oddział we Wrocławiu). Decydujące znaczenie miała tu kwestia