Flora i Fauna Pienin – Monografie Pienin´ skie 1: 87–91, 2000 Mie˛czaki (Mollusca) EWA STWORZEWICZ Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierza˛t, Polska Akademia Nauk, ul. Sławkowska 17, 30–016 Kraków Tres´c´. Pieniny, ze wzgle˛du na swój unikalny charakter, sa˛ jednym z niewielu miejsc w Polsce, których malakofauna jest bardzo dobrze poznana. Na stosun- kowo niewielkim obszarze z˙yje około 100 gatunków s´limaków la˛dowych, co sta- nowi niemal 60% całej malakofauny la˛dowej Polski, trzy do pie˛ciu gatunków s´limaków wodnych oraz dwa gatunki małz˙ów. Pod wzgle˛dem zoogeograficznym fauna ta wyróz˙nia sie˛ bardzo duz˙ym udziałem gatunków, maja˛cych w znacz- nym stopniu charakter górski, chociaz˙ róz˙nego pochodzenia. Wie˛kszos´c´ pienin´ - skich s´limaków to gatunki les´ne, zwia˛zane z zespołem buczyny karpackiej. HISTORIA BADAN´ wan´. Nie doczekały sie˛ równiez˙ osobnej publika- cji materiały zebrane przez Polin´skiego w 1912 r. Pieniny, dzie˛ki swej budowie z wapieni jurajskich poza referatem, wygłoszonym przez niego na jed- i kredowych, w których erozja wyrzez´biła nad- nym z posiedzen´ (Polin´ski 1913) oraz kilkoma zwyczaj urozmaicony krajobraz, stwarzaja˛ nie- wzmiankami w póz´niejszych jego pracach a zwła- zwykle korzystne warunki dla z˙ycia i rozwoju szcza dotycza˛cej rodziny Helicidae (Polin´ski 1924). mie˛czaków, a przede wszystkim s´limaków la˛do- Dopiero w latach trzydziestych systematyczne wych. Nic wie˛c dziwnego, z˙e stanowiły od dawna i szczegółowe badania malakofaunistyczne na ob- atrakcyjny teren dla badan´ malakofaunistycznych szarze Pienin przeprowadził Urban´ski, co zaowo- i dzisiaj nalez˙a˛ do obszarów najlepiej zbadanych cowało obszernym i wnikliwym opracowaniem pod tym wzgle˛dem w Polsce. (Urban´ski 1939). Autor szeroko omówił w nim 95 Pierwsze informacje pochodza˛ z połowy ubie- gatunków mie˛czaków, podaja˛c jednoczes´nie cha- głego wieku (Hazay 1855) i odnosza˛ sie˛ do trzech rakterystyke˛ zoogeograficzna˛, ekologiczna˛ jak gatunków mie˛czaków wodnych, zreszta˛ nigdy równiez˙ pionowe rozsiedlenie. Hudec (1958) uzu- póz´niej w Pieninach nie znalezionych. Ale juz˙ pełnił to opracowanie badaniami pienin´skiej ma- w kon´cu XIX w. kolekcje˛ licza˛ca˛ 50 gatunków ze- lakofauny po słowackiej stronie Dunajca, podaja˛c brał geolog Franciszek Bieniasz przy okazji badan´ 76 gatunków s´limaków la˛dowych oraz poddał terenowych do „Atlasu geologicznego Galicji” krytycznej ocenie niektóre uwagi Urban´skiego i w 1882 r. przekazał ja˛ ówczesnej Komisji Fizjo- odnosza˛ce sie˛ do poszczególnych gatunków. graficznej. Niestety materiały te, do dzisiaj prze- W cia˛gu naste˛pnych lat badania systematyczne chowywane w Instytucie Systematyki i Ewolucji mie˛czaków zrobiły znaczny poste˛p, szereg grup Zwierza˛t PAN w Krakowie, nigdy nie zostały poddano nowoczesnym, szczegółowym rewizjom opublikowane. Przebadanie ich na potrzeby anatomiczno-taksonomicznym jak równiez˙ po- niniejszej publikacji wykazało, z˙e wszystkie ze- wstały opracowania monograficzne, w których brane przez Bieniasza gatunki zostały równiez˙ zostały uwzgle˛dnione materiały z Pienin (s´limaki znalezione przez autorów póz´niejszych opraco- nagie – Wiktor 1973, 1989; Zonitidae – Riedel 88 FLORA I FAUNA PIENIN – Monografie Pienin´skie, t.1 1957; Vitrinidae – Umin´ski 1980; Vertiginidae – niewielkim obszarze. S´wiadczy o tym fakt, z˙e po- Pokryszko 1990) oraz katalog s´limaków la˛do- dana wyz˙ej liczba gatunków stanowi niemal 60% wych Polski (Riedel 1988). Równiez˙ niektóre całej malakofauny la˛dowej Polski. Jeszcze dobit- opracowania ekologiczno-faunistyczne, jak np. niej to bogactwo i róz˙norodnos´c´ pienin´skiej ma- szczegółowa analiza malakofauny buczyn karpac- lakofauny wyraz˙a sie˛ w zestawieniu liczby gatun- kich (Dzie˛czkowski 1972) dostarczyły wiele istot- ków s´limaków zwia˛zanych z buczyna˛ Fagetum nych nowych danych dotycza˛cych znajomos´ci carpaticum kilku parków narodowych południo- malakofauny Pienin. Wyniki tych wszystkich ba- wej Polski, gdzie z˙yje 40–43 gatunków, podczas dan´ spowodowały koniecznos´c´ zrewidowania gdy w buczynach pienin´skich jest ich około 65 i uzupełnienia znajomos´ci niektórych grup mie˛- (Dzie˛czkowski 1972; Riedel 1982). czaków opracowanych przez Urban´skiego, aby Pod wzgle˛dem zoogeograficznym malakofau- jego dzieło, be˛da˛ce podstawowym z´ródłem wia- na Pienin wyróz˙nia sie˛ bardzo duz˙ym udziałem domos´ci o faunie mie˛czaków Pienin, mogło byc´ gatunków (41) maja˛cych w znacznym stopniu w pełni wykorzystywane równiez˙ dzisiaj. W re- charakter górski, chociaz˙ róz˙nego pochodzenia. zultacie Riedel (1976) opublikował „Uzupełnie- Pozostała cze˛s´c´ to gatunki szeroko rozmieszczo- nia i sprostowania do znajomos´ci malakofauny ne, wyste˛puja˛ce zarówno w niz˙szych górach jak Pienin (Gastropoda terrestria)”, gdzie nie tylko i na całym niz˙u. Ws´ród gatunków górskich naj- krytycznie omówił wiele gatunków z rodzin Ello- wie˛kszy udział maja˛ gatunki karpackie (endemity, biidae, Cochlicopidae, Arionidae, Zonitidae, Vitrini- subendemity i gatunki o zasie˛gu dysjunktywnym dae, Milacidae i Limacidae ale równiez˙ uwzgle˛d- z centrum rozprzestrzenienia w Karpatach), czte- nił nie publikowane materiały ze zbiorów Muze- ry gatunki reprezentuja˛ typ rozsiedlenia borealno- um i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie oraz górski, a pozostałe sa˛ szerzej rozmieszczone swoje własne. w górach Europy s´rodkowej i południowej (w tym północnopannon´skie oraz circumpannon´skie) OBECNY STAN POZNANIA a nawet Azji. Do grupy endemitów karpackich nalez˙a˛: Uwzgle˛dniaja˛c wszelkie dotychczasowe badania Argna bielzi (ROSSMÄSSLER, 1859), Pseudalin- moz˙na uwaz˙ac´, z˙e w Pieninach wyste˛puje obecnie da stabilis (L. PFEIFFER, 1847), Vestia gulo (E.A. ok. 100 gatunków s´limaków la˛dowych, trzy do BIELZ, 1859), Vitrea transsylvanica (CLESSIN, pie˛ciu gatunków s´limaków wodnych1 oraz dwa 1877), Oxychilus deubeli (A.J. WAGNER, 1914) gatunki małz˙ów. Liczba gatunków s´limaków la˛- [=orientalis (CLESSIN, 1887)] – endemit wscho- dowych przekroczy 100 jes´li uwzgle˛dnimy rów- dniokarpacki oraz Chilostoma rossmaessleri niez˙ te, które były podane z Pienin słowackich. (L. PFEIFFER, 1842) – endemit zachodniokarpa- Rzucaja˛ce sie˛ w oczy ubóstwo malakofauny wod- cki, w Polsce wyste˛puja˛cy tylko w Tatrach i Pie- nej zwia˛zane jest z brakiem wie˛kszych zbiorni- ninach (dolina Pienin´skiego Potoku), gdzie jest ków wodnych (Zbiornik Czorsztyn´ski zacze˛to na- jednak rzadki. pełniac´ dopiero w latach 1994–1997) oraz nie sprzyjaja˛cym dla z˙ycia mie˛czaków warunkom pa- Pozostałe gatunki karpackie – subendemity i o nuja˛cym w górskiej rzece jaka˛ jest Dunajec. rozsiedleniu dysjunktywnym sa˛ reprezentowane m.in. przez: CHARAKTERYSTYKA FAUNY Acicula parcelineata (CLESSIN, 1911) – które- go jedyne stanowisko poza Karpatami podawane Uderzaja˛ca˛ cecha˛ pienin´skiej fauny s´limaków la˛- z Kaukazu wymaga potwierdzenia, Bielzia coeru- dowych jest jej niezwykła obfitos´c´ na stosunkowo lans (M. BIELZ, 1851), Macrogastra tumida (ROSSMÄSLER, 1836), Vestia turgida (ROSSMÄS- 1 LER, 1836), Perforatella vicina (ROSSMÄSLER, wyste˛powanie błotniarki Lymnaea auricularia (LINNAEUS, 1758) oraz zatoczka Gyraulus albus (O.F. MÜLLER, 1774) 1842) oraz Chilostoma faustinum (ROSSMÄSLER, wymaga potwierdzenia (Piechocki 1979). 1835). E. Stworzewicz – Mie˛czaki (Mollusca)89 Typ rozmieszczenia borealno-górski maja˛: Na uwage˛ zasługuje równiez˙ znalezienie w Pie- Vertigo substriata (JEFFREYS, 1833), Vertigo ninach s´limaka nagiego – Boettgerilla pallens alpestris ALDER, 1837, Clausilia cruciata (STU- SIMROTH, 1912, który jest w naszej malakofaunie DER, 1820) oraz Arion silvaticus LOHMANDER, jedynym elementem pochodzenia prawdopodob- 1937. nie kaukaskiego (Wiktor 1989). Zawleczony do Europy stosunkowo niedawno, bardzo szybko sie˛ Natomiast do gatunków o rozmieszczeniu pół- rozprzestrzenił dzie˛ki swym skłonnos´ciom synan- nocnopannon´skim nalez˙a˛ m.in.: tropijnym i wraz z innym typowo synantropijnym Eucobresia nivalis (DUMONT & MORTILLET, s´limakiem nagim – Deroceras reticulatum (O.F. 1852) oraz Semilimax kotulai (WESTERLUND, MÜLLER, 1774) moz˙e s´wiadczyc´ o zaznaczaja˛cym 1883). W zachodniej cze˛s´ci tego obszaru (wscho- sie˛ wpływie działalnos´ci człowieka na obszarze dnioalpejsko-sudecko-zachodniokarpackiej) wy- Pienin. ste˛puje wyspowo godny uwagi s´limak nagi, Li- Buczyna karpacka jest zbiorowiskiem les´nym max bielzi SEIBERT, 1873, który znany jest z Pie- daja˛cym najwie˛cej moz˙liwos´ci do z˙ycia i rozwoju nin z jedynego okazu znalezionego w Wa˛wozie malakofauny. W Pieninach ma ona charakter lasu Homole, ale odre˛bnos´c´ systematyczna tego gatun- bukowo-jodłowego z wie˛ksza˛ lub mniejsza˛ do- ku cia˛gle budzi wa˛tpliwos´ci (Wiktor 1989). mieszka˛ s´wierka, gdzie z˙yje wie˛kszos´c´ podawa- nych z Pienin gatunków s´limaków. Wilgotne pa- Wyraz´nie circumpannon´skie rozsiedlenie repre- rowy i brzegi s´ródles´nych potoków z bujnym ru- zentuja˛ np.: nem, spróchniałe pniaki i kłody poros´nie˛te Oxychilus depressus (STERKI, 1880), Discus mchem oraz omszone kamienie i bogata s´ciółka perspectivus (MEGERLE VON MÜHLFELD, 1818) dostarczaja˛ im urozmaiconego schronienia i po- oraz nominatywny podgatunek naskalnej poczwa- z˙ywienia. Charakterystyczne i licznie reprezen- rówki Chondrina clienta (WESTERLUND, 1883), towane sa˛ zwłaszcza s´widrzyki (Clausiliidae), której wyste˛powanie jest ograniczone do gór które w pochmurne i deszczowe dni cze˛sto s´rodkowej i południowej Europy z izolowanymi znalez´c´ moz˙na na pniach drzew, ale dominuja˛cy- północnymi stanowiskami na szwedzkich wy- mi gatunkami, wg. Dzie˛czkowskiego