muzej savremene umetnosti · beograd edicija OKO UMETNOSTI / #2 {2} Prilozi za istoriju Muzeja savremene umetnosti priredio: dejan sretenović muzej savremene umetnosti oko umetnosti #2 2016 Sadržaj 9 Dejan Sretenović Uvod: Muzej savremene umetnosti u socijalističkoj Jugoslaviji i posle 57 Miodrag B. Protić o Muzeju savremene umetnosti razgovarala Radmila Matić-Panić 81 Milan Popadić Kako je Moderna galerija postala Muzej savremene umetnosti 113 Ljiljana Blagojević Kultura savremenosti i Muzej savremene umetnosti u Beogradu 135 Ješa Denegri „Decenijske izložbe” jugoslovenske umetnosti XX veka 173 Irina Subotić Salon Muzeja savremene umetnosti: prve decenije 217 Jasna Tijardović-Popović Program obrazovanja u Muzeju savremene umetnosti: Centar za vizuelnu kulturu i informacije 241 Katarina Krstić i Aleksandra Mirčić Odeljenje za umetničku dokumentaciju Muzeja savremene umetnosti 259 Jelena Stojanović Hladnoratovsko OKO. Jednog proleća, jedna izložba u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu… 283 Jelena Vesić Od alternativnih prostora do Muzeja i natrag. O simultanosti promocije i istorizacije Novih umetničkih praksi u Jugoslaviji: beogradski kulturni prostor 315 Branislav Dimitrijević Koraci i raskoraci: kratak pregled institucionalne koncepcije i izlagačke politike Muzeja savremene umetnosti 2001–2007 Prilozi za istoriju Muzeja savremene umetnosti Dan mladosti, 25. maj 1971. dejan sretenović (Muzej savremene umetnosti · [email protected]) Uvod: Muzej savremene umetnosti u socijalističkoj Jugoslaviji i posle 9 Apstrakt: Tekst postavlja nacrt za problemsku istoriju Muzeja savremene umetnosti koja se koncentriše na tri ključna aspekta: politički, umetnički i muzeološki. U uvodnom delu razmatraju se liberalizacija kulturne poli- tike socijalističke Jugoslavije i etabliranje socijalističkog modernizma kao dominatne umetničke paradigme kao ključnih faktora za stvaranje uslova koji su doveli do osnivanja Muzeja. U drugom delu, pozivanjem na sintagmu „jugoslovenski umetnički prostor” Ješe Denegrija, tumači se jugoslovenska orijentacija Muzeja u sklopu promenljivih društvenih, kulturnih i politič- kih okolnosti od šezdesetih godina prošlog veka do početka ovog mileniju- ma. U trećem delu kritički se analiziraju muzeološki i istorijsko-umetnički aspekti delovanja MSU kroz njegovu istoriju (koncepcija, organizacija, pro- gramska politika, stalna postavka), sa posebnim naglaskom na muzeološ- ki model koji je postavio njegov osnivač i prvi upravnik Miodrag B. Protić. Poseban segment teksta posvećen je pitanju rekonstrukcije zgrade MSU na Ušću koja je započela 2008. godine i sve do danas nije okončana. Tekst za- ključuje obrazloženje koncepcije zbornika i sadržaja priloženih radova. Ključne reči: edukacija • jugoslovenski umetnički prostor • kulturna politika • rekonstrukcija • savremenost • socijalistički modernizam • socijalizam • stalna postavka 10 Kulturna politika, socijalistički modernizam i osnivanje MSU Muzej savremene umetnosti svečano je otvoren 20. oktobra 1965. godine, na dan oslobođenja Beograda od fašizma u Drugom svet- skom ratu, uz prisustvo visokih političkih zvaničnika, kulturnih i javnih radnika, predstavnika univerziteta, diplomatskog kora i uglednih inostranih stručnjaka. Na otvaranju su govorili Miodrag B. Protić, organizator i prvi upravnik Muzeja, i Branko Pešić, pred- sednik Skupštine grada Beograda, koji je Muzej zvanično proglasio otvorenim. Protić je značaj osnivanja Muzeja objasnio istorijsko- umetničkim („bez potpunih i sređenih zbirki – našu savremenu umetnost nije moguće u celosti upoznati”), muzeološkim („najbo- lja i najosobenija dela XX veka su u proteklim decenijama iščeza- vala i propadala”) i sociokulturnim razlozima („bez posebnog Mu- zeja, savremena umetnost nije mogla biti ozbiljnije korišćena ni u kulturnom ni u društvenom smislu”) koje je smatrao neodvojivim (Protić 1965: 5,6). Pešićev govor bio je prigodno-politički intoniran: Muzej je nazvao „jednom od najvećih kulturnih institucija u ze- mlji” i „dokazom brige socijalističkog društva za tekovine kultu- re”, a insistiranje na idiličnoj predstavi bratstva i jedinstva („kuća bratstva i jedinstva, lepote i zajedničkog stvaralaštva”) i prosveti- teljskoj misiji kulturnih institucija („razvijanje aktivnosti Muzeja i u školama i radnim kolektivima”) karakteristično je za onovre- meni diskurs političkih funkcionera o kulturi (Gligorijević 1965). Indikativno je da je Protićev govor odmah sutradan pod različitim naslovima publikovan u partijskom glasilu Komunist („Stalno pri- sustvo i zračenje dela”) i glasilu Socijalističkog saveza Borba („Pra- znik kulture, znamen epohe”), što svedoči o usaglašenosti njego- vih poruka sa ciljevima državno-partijskog vrha, odnosno o širem političkom značaju koji je pridavan ovom događaju. Činjenica da je Muzej od samog osnivanja postao značajnim činiocem ideološkog aparata reprezentacije sama po sebi ne govori ništa novo pošto znamo da su još od nastanka krajem osamnaestog 11 Branko Pešić i Miodrag B. Protić, otvaranje MSU, 1965. veka javni muzeji služili legitimizaciji ideologije na vlasti, odno- sno državnih i nacionalnih političkih ciljeva. Uostalom, bez odlu- ke nadležnih organa SR Srbije osnivanje Moderne galerije Beograd (1958), a potom i Muzeja savremene umetnosti u koji je preimeno- vana nekoliko meseci pre otvaranja zdanja na Ušću, ne bi bilo mo- guće. Protić je u govoru naglasio da je ideja o osnivanju Muzeja sa- vremene umetnosti „stara koliko i sama savremena umetnost”, ali da ju je bilo moguće ostvariti tek danas, „u socijalističkom druš- tvu, sredinom sedme decenije našeg stoleća, posle skoro petnaest godina razgovora, inicijativa, rada” (Protić 1965: 4). Prećutkivanje činjenice da je u Beogradu od 1929. do 1935. postojao Muzej savre- mene umetnosti koji je osnovao princ Pavle Karađorđević može se 12 Aleksandar Ranković (u sredini), potpredsednik SIV-a potpredsednik sredini), (u Aleksandar Ranković i drugi rukovodioci na otvaranju MSU, 1965. tumačiti političkim oportunizmom i željom da se na bilo koji na- čin ne dovede u pitanje diskontinuitet koji je socijalistička Jugosla- vija uspostavila u odnosu na monarhističku prethodnicu.01 Proce- si socijalističke modernizacije – koji se nisu odvijali ravnomerno 01 Predratni Muzej savremene umetnosti sadržavao je, shodno ličnom ukusu princa Pavla, kolekciju evropske i jugoslovenske umetnosti umerenog gra- đanskog modernizma. To je bio muzej koji je, svakako napredan u odnosu na kulturnu situaciju srpskog društva toga vremena, održavao „aristokratsku viziju kulture” (M. Popadić) koja se samo formalno doticala modernističke episteme i sistema vrednosti. O ovom muzeju više u tekstu Milana Popadi- ća „Kako je Moderna galerija postala Muzej savremene umetnosti” u ovom zborniku. 13 i bez kontradikcija – nesumnjivo su imali prosvetiteljski i eman- cipatorski značaj koji se osetio u svim oblastima društvene pro- dukcije, i stoga „novu” ideju o osnivanju muzeja posvećenog jugo- slovenskoj i srpskoj umetnosti 20. veka treba posmatrati u sklopu specifične kulturpolitičke situacije tog vremena i njenih ideološ- kih pretpostavki. Muzej je ponikao na talasu liberalizacije kulturne politike – paralelno sa političkim, ekonomskim i strukturnim reformama – koja se odvijala postupno, kroz diskusije i polemike intelektualne i partijske elite na kongresima i skupovima pedesetih godina na kojima je došlo do redefinisanja politike Saveza komunista Jugo- slavije prema kulturi i umetnosti.02 To je podrazumevalo odmica- nje od agitpropovskog (sovjetskog) kulturnog modela i otvaranje kulturnoj saradnji sa Zapadom, što se u domenu likovne umetno- sti odrazilo odbacivanjem normativne estetike socijalističkog re- alizma kroz legitimizaciju pluralizma likovnih stilova, uključi- vanje jugoslovenske umetnosti u tokove savremene umetnosti i gostovanja značajnih izložbi iz Zapadne Evrope i SAD. Uz uvek kontinuirano „bdenje” ideološkog aparata nad „idejnim pitanji- ma u kulturi” umetnički život se konstituisao kao relativno auto- nomna sfera koja je osnivanjem umetničkih udruženja, galerija, muzeja, časopisa, manifestacija i fondova zadobila odlike moder- nog sistema umetnosti primerenog socijalističkom uređenju.03 Kako zapaža Rastko Močnik, „‘ograničena suverenost’ područja 02 Kulturnoj politici socijalističke Jugoslavije posvećeno je više studija, pre sve- ga iz pera istoričara kulture (Lj. Dimić, P. Marković, B. Doknić, T. Jakovina i dr.), dok su njene reperkusije na vizuelnu umetnost među istoričarima umetnosti istraživali najpre Jure Mikuž, a potom L. Merenik, J. Denegri, M. Šuvaković i dr. 03 Vera Horvat-Pintarić je u tekstu „Suvremena jugoslavenska umjetnost” (1964) prva konstatovala da je položaj umetnika u socijalizmu državno sti- mulisan (besplatne studije, otkupi, ateljei, socijalno i penziono osiguranje), što ga oslobađa „anomalija merkantilizacije”, ali istovremeno krije opasnost „legalizacije osrednjosti” i otvara mogućnost „administrativnih intervencija kao i pojave birokratskog dogmatizma na području te aktivnosti” (Horvat- Pintarić 2012: 204). 14 duhovne i estetske produkcije” počivala je na odvojenosti politi- ke od kulture i umetnosti i bila je ideološki artikulisana i institu- cionalno deklarisana (Močnik 1998: 46, 50). Dominantan estetski kod toga vremena predstavljao je lo- kalnu verziju umerenog modernizma koji je Ješa Denegri ozna- čio terminom „socijalistički modernizam” pod kojim ne podra- zumeva neki određeni stil već „umetničku klimu i umetnički sistem kao vladajuća duhovna raspoloženja i institucionalne apa- rate sveta umetnosti unutar ‘mekog’ samoupravnog jugosloven-