LORENZO VARELA EN REVISTAS CULTURAIS DE MÉXICO E BOS AIRES LORENZO VARELA EN REVISTAS CULTURAIS DE MÉXICO E BOS AIRES TALLER, ROMANCE, LETRAS DE MÉXICO, DE MAR A MAR, CORREO LITERARIO, CABALGATA, SUR Coordinadores XOSÉ LÓPEZ GARCÍA E ROSA ANEIROS DÍAZ Recompilación e clasificación de textos e de ilustracións e estudo introdutorio M.ª ANTONIA PÉREZ RODRÍGUEZ CONSELLO DA CULTURA GALEGA S ECCIÓN DE C OMUNICACIÓN LORENZO VARELA, XESÚS Lorenzo Varela en revistas culturais de México e Bos Aires : Taller, Romance, Letras de México, De Mar a Mar, Correo Literario, Cabalgata, Sur / coordinación Xosé López García e Rosa Aneiros Díaz ; recompilación e clasificación de textos e ilustracións e estudo introdutorio, M.ª Antonia Pérez Rodríguez. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Sección de Comunicación, 2005. — 558 p. : il. ; 23 cm. — (Colección Base) DL C-1077-05. — ISBN 84-95415-03-8 I. López García, Xosé. II. Aneiros Díaz, Rosa. III. Pérez Rodríguez, M.ª Antonia. IV. Consello da Cultura Galega. Sección de Comunicación. IV. Título © CONSELLO DA CULTURA GALEGA Pazo de Raxoi, 2º andar Praza do Obradoiro, s/n 15705 Santiago de Compostela Tel. 981 957202 Fax 981 957205 [email protected] Proxecto gráfico e deseño de cubertas MANUEL JANEIRO ISBN 84-95415-03-8 Depósito legal C-1077-05 Realización Lúdica 7 Á miña filla Sabela ÍNDICE xeral PRESENTACIÓN Alfonso Zulueta de Haz . 11 ESTUDO INTRODUTORIO Lorenzo Varela en revistas culturais de México e Bos Aires: Taller, Romance, Letras de México, De Mar a Mar, Correo Literario, Cabalgata, Sur M.ª Antonia Pérez Rodríguez . 13 ARTIGOS DE LORENZO VARELA Taller . 139 Romance . 179 Letras de México . 233 De Mar a Mar . 245 Correo Literario . 277 Cabalgata . 429 Sur . 461 CLASIFICACIÓN DOS ARTIGOS DE LORENZO VARELA Por lugar de publicación . 489 Por ano . 499 Por revistas . 509 ILUSTRACIÓNS Debuxos de Manuel Colmeiro en De Mar a Mar . 515 Debuxos de Luís Seoane en De Mar a Mar . 523 Debuxos de Luís Seoane en Cabalgata . 535 PRESENTACIÓN UNHA VOZ DESDE O EXILIO A reivindicación da cultura e da lingua, a recuperación da memoria e a aposta polo diálogo intercultural veñen caracterizan- do desde hai xa corenta e tres anos a conmemoración do Día das Letras Galegas, convertido asemade en celebración festiva e en rea- firmación galeguista. Instituída pola Real Academia Galega en 1963, e con Rosalía de Castro inaugurando ese fermoso e evocador percorrido de homenaxe e recoñecemento á palabra e á creación literaria, a conmemoración proponnos este ano o reencontro cunha das per- sonalidades do exilio, logo da fractura e do desenlace da Guerra Civil (1936-1939). O xornalista e poeta Xesús Lorenzo Varela Vázquez “Lorenzo Varela” (1916-1978), fillo de emigrantes orixinarios de Monterroso (Lugo), resume na súa peripecia vital algúns dos trazos determinantes das xentes que, comprometidas co país e coa cultu- ra, coa República e coas Letras, houberon de percorrer os duros camiños do desterro e do exilio. Derrotados no campo de batalla, non no pensamento nin na acción, os exiliados galegos foron capaces de impulsar proxec- tos e iniciativas ao servizo dunha terra vivida desde o soño do retorno imposible para moitos. Foi así como o optimismo da von- tade puido sobrepoñerse ao pesimismo da intelixencia e no outro lado do océano, na América convertida en terra de promisión e acollida, xurdiron libros e revistas, propostas radiofónicas e xorna- lísticas, iniciativas solidarias e compromisos mutualistas. Lorenzo Varela estivo sempre na primeira liña da acción e do compromiso a prol de Galicia, en todas as etapas da súa vida e na súa militancia política no Partido Comunista. A poesía e o xor- nalismo foron as canles que acolleron as súas creacións, as palabras e os proxectos compartidos estreita e intensamente con figuras sen- lleiras como Luís Seoane ou Arturo Cuadrado. Este libro, Lorenzo Varela en revistas culturais de México e Bos Aires, dá testemuño dese esforzo dos exiliados galegos e, nomeada- mente, das tarefas de Lorenzo Varela, a quen Galicia honra neste Día das Letras Galegas 2005. A obra reflicte o seu alento, a súa capacidade para sobrepoñerse ás dificultades, a súa valía intelec- tual, manifestada a través dos textos sobre arte, literatura ou cine, e o seu compromiso político. O Consello da Cultura Galega súmase con esta publicación á conmemoración das Letras Galegas e ao recoñecemento e á homenaxe que, desde a persoa e a obra de Lorenzo Varela, supón coa obra de exiliados e emigrantes, parte integrante e actuante da memoria e da esperanza nun futuro de solidariedade, progreso, paz e liberdade. Alfonso Zulueta de Haz Presidente do Consello da Cultura Galega ESTUDO INTRODUTORIO LORENZO VARELA EN REVISTAS CULTURAIS DE MÉXICO E BOS AIRES: TALLER, ROMANCE, LETRAS DE MÉXICO, DE MAR A MAR, CORREO LITERARIO, CABALGATA, SUR As revistas culturais dos nosos exiliados en América cum- priron unha misión capital como elementos de identitarios e aglu- tinantes dos grupos que as sacaban adiante, pois incluso as diver- xencias que se manifestaron no seo dalgunhas delas estableceron vínculos e espazos de encontro e debate. Ademais, serviron para fomentar a ilusión de que a derrota era momentánea e para soster o espírito de loita, unhas premisas que contribúen a explicar que maiormente vexan a luz na década dos corenta e a comezos da dos cincuenta, durante un período de máis ou menos quince anos, no cal os nosos trasterrados situaban as súas esperanzas en que os alia- dos derrocasen o franquismo para así volver á Península e instau- rar de novo a República. Todas as que saen da man de Xesús Lorenzo Varela Vázquez, Lorenzo Varela (1916 – Madrid, 1978), débense entender como unha contribución a este fin xa que nelas atopamos a per- soeiros de esquerdas que non deslindaban a cultura da política e todas se encamiñan dentro das pautas comúns ás revistas dos exi- liados; unhas constantes ás que nos referimos a continuación. Unicamente se desmarcan desas peculiaridades en que, a que menos, chegou aos sete números, mentres que moi poucas das publicacións dos refuxiados conseguiron unha permanencia supe- rior aos dez, sendo abundantes as que non acadaron superar os tres números. Por tanto, constitúen unha excepción todas aquelas revistas en que o poeta, nado no transatlántico La Navarrete cando os seus pais emigraban á Habana, participou, fundou ou dirixiu, ou desenvolveu estas tres funcións. No peche das revistas dos desterrados influíron cuestións internas e externas. Entre as primeiras citamos como básicas as 14 Estudo introdutorio financeiras, as disensións ideolóxicas entre os promotores, os malen- tendidos dos propios redactores entre si ou as discrepancias que aconteceron entre ambos; tamén que dentro de América unha parte dos membros de grupos de exiliados máis ou menos cohesionados se fosen paulatinamente dispersando por varios países. Entre as segundas mencionamos o escaso número de lectores entre a poboa- ción nativa e entre os nosos emigrantes, o auxe dos suplementos cul- turais e dos especiais dos grandes xornais xa que cubrían as expec- tativas de boa parte do público e, despois dos acordos de Yalta, a desilusión ao sentírense os nosos emigrados políticos abandonados polos aliados na loita para derribar o franquismo. As revistas dos republicanos deron cabida a textos inéditos ou comprometidos e a algún innovador, que non terían acollida noutras publicacións. Estimularon e divulgaron a produción de intelectuais silenciados no Estado español ou relegados por estran- xeiros dentro do sistema cultural das nacións onde se instalaron. Paliaron a falta de facilidades para editar neles libros e constituíron un medio de promoción para a cultura española do século XX, que cremos que era bastante descoñecida nas nacións que con tanta xenerosidade os recibiron. Nos seus contidos gardan a tónica das revistas culturais de esquerdas non pensadas para especialistas, que, a partir de 1920, abranguen a información cultural en xeral. Están imbuídas de certo talante pedagóxico e divulgativo, priman os eidos da literatura, arte, música e cine, decántanse por dar a coñecer textos de crea- ción (preferiblemente de poesía e relato curto) e pequenos ensaios e destinan espazos fixos, amplos en proporción ao total das súas páxinas, para a crítica e recensións de libros, comentarios de expo- sicións, de películas, concertos, representacións de teatro, etc. Ao principio, non resultou de todo doado a compatibilidade dos exiliados co sistema cultural dos países hispanoamericanos, un sistema pola súa vez dividido entre unha tendencia de carácter indi- xenista e outra cosmopolita, con considerable predilección por Francia, menos por Inglaterra, e ignorante en demasía da cultura his- pana dos séculos XIX e XX. As revistas dos nosos trasterrados, malia Lorenzo Varela en revistas culturais… 15 os contratempos e controversias, actuaron de ponte, comportáronse a modo dun reactivo que descargou tensións e dun precipitante que xerou a conformación de novas esferas de entendemento e inter- cambio. Para conseguilo foi fundamental que, por imposición das circunstancias, ou por convicción da negatividade do illamento, as revistas abrisen o espectro dos seus receptores e colaboradores. Así, co transcorrer do tempo, trataron de expandir o seu marco fóra do reducido ámbito de onde emanaron nun principio, ampliando o seu destinatario aos cidadáns con preparación e inquietudes dos países onde se editaban ou, con dificultades, se distribuían. Catro das estudadas (Romance, De Mar a Mar, Correo Literario e Cabalgata) non sairían ao mercado sen o empeño e tei- mosía de Lorenzo Varela e na súa traxectoria foi decisiva a súa inquebrantable dedicación, á que no caso de Correo Literario (e en menor medida en Cabalgata) se uniu a de Luís Seoane. As catro víronse suxeitas aos tres condicionantes máis comúns a todas as revistas dos nosos emigrantes políticos e non lograron vencer a carencia de cartos, os atrancos postos polos gobernos ou as varia- cións nos escenarios políticos dos países onde se editaban, nin superar a escaseza de lectores.